Svinica – kościół św Anny

Historia

   Romański kościół został wzniesiony około połowy XII wieku, na terenie starszego cmentarza, którego część nagrobków była wykorzystywana przy budowie fundamentów. Wieś Svinica  (węg. Szinye) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1269 roku, jako własność możnego rodu Abovców (Aba), którzy prawdopodobnie pełnili patronat nad początkowo niewielką świątynią. Sam kościół odnotowany został w spisie papieskich dziesięcin z lat 30-tych XIV wieku.
  
Być może jeszcze w ostatnim kwartale XIII wieku, lub najpóźniej na początku XIV stulecia, kościół został powiększony o część zachodnią i wieżę. Następnie w połowie XIV wieku wnętrza ozdobiono ściennymi malowidłami. W drugiej połowie XIV wieku do północnej ściany nawy przystawiono kaplicę, przy czym w okresie tym, pierwotna wieś przeniesiona została z okolic kościoła na niższej położony teren. W XV wieku kościół przeszedł przebudowę późnogotycką, kiedy to romańską apsydę zastąpiono wielobocznym prezbiterium. Ponadto, wieża została podwyższona i zmodyfikowana do celów obronnych, być może w związku z tureckim zagrożeniem.
  
Na skutek reformacji z XVI wieku, kościół przejęty został przez protestantów. W kolejnych stuleciach dzięki wyludnieniu obszaru pierwotnej wsi i przeniesieniu ludności na dogodniejsze miejsce, kościół unikał większych nowożytnych przekształceń. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku przeszedł gruntowną renowację. Malowidła ścienne zostały odnowione w latach 1992-1993.

Architektura

   Pierwotna romańska budowla posiadała prostokątną w planie nawę i półokrągłą apsydę po stronie wschodniej. Wejście do kościoła prowadziło tradycyjnie, od strony południowej, poprzez uskokowy portal z półkolistym, gładkim tympanonem, pierwotnie pokrytym barwnymi malowidłami. Portal ten nieco później zwieńczony został trójkątną wimpergą, zdobioną arkadkowym fryzem o charakterze schodkowego baldachimu. Wnętrze kościoła oświetlane było niewielkimi, rozglifionymi obustronnie oknami, zamkniętymi u góry półkoliście.
   Pod koniec XIII wieku lub najdalej na początku XIV stulecia nawa została przedłużona w stronę zachodnią, gdzie dobudowana została czworboczna wieża dzwonnicza, początkowo posiadająca dwa piętra. Według innej interpretacji wieża początkowo była budowlą wolnostojącą, być może o charakterze obronno – mieszkalnym, dopiero w drugiej połowie XIV wieku dołączoną do kościoła i przekształconą poprzez wstawienie empory. Nowszą i starszą część nawy po stronie południowej rozgraniczyła pojedyncza przypora. Mur wieży posiadał w przyziemiu 1,4 metra grubości, podczas gdy nawy jedynie 0,9 metra. Nawa oświetlana była już wówczas większymi, ostrołukowymi oknami.
   Wejście do wieży prowadziło z poziomu parteru, od zachodu, przez wczesnogotycki, kamienny portal o profilowanym ościeżu. W miejscach początku załamania jego łuku, po bokach osadzono romańskie jeszcze dwie kamienne głowy – maski wykonane z płytkiej płaskorzeźby. Wejście  na pierwsze piętro oryginalnie wiodło z zewnątrz przez prosty portal z półkolistym zwieńczeniem i poprzez zadaszone, przykryte kolebką, strome schody znajdujące się przy południowej elewacji wieży. Ich murowana struktura otrzymała na zewnątrz dwie ślepe arkady, w średniowieczu pokryte malowidłami. Drugie wejście do klatki schodowej prowadziło z nawy. Wewnątrz wieży utworzono murowaną emporę, która otwierała się na pierwszym piętrze dwoma ostrołucznymi otworami, między którymi znajdowała się od środka półkolista nisza, prawdopodobnie miejsce na oddzielny ołtarz. Poprzez powyższe dwa otwory przedostać się można był na drewnianą galerię podtrzymywaną przez belki osadzone w otworach w murze. Wnętrze przyziemia wieży, także otwarte na nawę, ale jedną dużą arkadą, zwieńczono sklepieniem krzyżowym o ciężkich żebrach ze ściętymi krawędziami, osadzonych nisko na narożnych konsolach piramidalnego kształtu. Żebra spięto okrągłym zwornikiem z plastycznym reliefowym krzyżem.
   W drugiej połowie XIV wieku do północnej ściany nawy przystawiono kaplicę, natomiast w XV wieku wieżę podwyższono o trzy lub cztery kolejne piętra i przystosowano do celów obronnych. Doświetlały ją wąskie otwory szczelinowe, za wyjątkiem trzeciego piętra, od północy zaopatrzonego w większe gotyckie okno z czterolistnym maswerkiem. Pod koniec XV stulecia romańską apsydę zastąpiono wielobocznym, gotyckim prezbiterium opiętym z zewnątrz przyporami. Zostało ono przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym z dwoma rzeźbionymi zwornikami: jednym z młotem i półksiężycem, drugim z heraldycznym zwierzęciem, dzikiem. Żebra spoczęły bezpośrednio na ścianach obwodowych, z ukośnym podcięciem.

Stan obecny

   Obecny wygląd cennego zabytku jest wynikiem kilku średniowiecznych etapów rozbudowy, na skutek których kościół posiada dziś imponującą jak na wiejskie świątynię bryłę. Z pierwszego romańskiego kościoła zachowała się do dziś północna i południowa ściana nawy z kamiennym portalem z półkolistym tympanonem oraz małym oknem o półkolistym zwieńczeniu. Inne warte uwagi detale architektoniczne to sklepienie prezbiterium z płaskorzeźbionymi zwornikami, wczesnogotycki portal zachodni (jego maski uległy niestety niemal całkowitemu zwietrzeniu), czy sklepienie w przyziemiu wieży. Wnętrze kościoła zachowało cenne freski z połowy XIV wieku w stylu włosko-bizantyjskim, natomiast dekoracja sgraffitowa zewnętrznych elewacji, szczególnie dobrze widoczna na wieży, pochodzi z XVI wieku. Spośród dekoracji malarskich wewnątrz kościoła najbardziej imponujące są sceny tortur potępionych, dla których malarz prawdopodobnie znalazł przykłady w iluminowanych rękopisach z około 1330 roku, stworzonych dla magnatów węgierskich przez mistrzów bolońskich. Kościół nie pełni już funkcji liturgicznych. W jego wnętrzu znajduje się ekspozycja ukazująca historię zabytku i wsi. Okazjonalnie odbywają się koncerty oraz imprezy okolicznościowe.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.