Historia
Obszar Svätego Jura zasiedlony został już w okresie mezolitu i z niewielkim natężeniem penetrowany był w epoce neolitu, eneolitu oraz brązu. Znaczniejszy napływ osadnictwa związany był z początkiem okresu wczesnego średniowiecza, gdy od końca V i początku VI wieku do Svätego Jura napłynęli Słowianie, w VII i VIII wieku zakładający na nizinach coraz gęściej rozmieszczone osady. Jeszcze przed powstaniem państwowości wielkomorawskiej na wzgórzu nad późniejszym Svätým Jurem utworzona została obronna osada, kontrolowana przez rodzącą się elitę dysponującej siłą militarną władzy. Prawdopodobnie był to ważny ośrodek, który w tym czasie nie miał sobie równych na okolicznych terenach, poza grodem w Devínie. Budowę fortyfikacji można by wiązać z rozwojem społeczeństwa słowiańskiego i stopniowym spadkiem wpływów kaganatu awarskiego, co szło w parze z wyzwoleńczymi wysiłkami Słowian. Dobrze chroniony gród, mógł być przeciwwagą dla zdominowanego przez Awarów Devína i Bratysławy, utrzymywanych przez koczowników do ostatecznego upadku kaganatu na początku IX wieku.
W drugiej połowie IX wieku gród przeżywał rozkwit, który przejawiał się w budowie pierwszego i drugiego podgrodzia. Ciągłe funkcjonowanie warowni świadczyłoby o jej znaczeniu nawet po zjednoczeniu państwa wielkomorawskiego, kiedy to gród mógł kontrolować przełęcz w kierunku Zagórza (Záhorie). Niewątpliwie z tego powodu w pobliżu wsi Borinka po przeciwnej stronie Małych Karpat utworzono mniejsze ufortyfikowane stanowisko na wzniesieniu. W tym czasie przebudowano również obwarowania grodu, który, jak się wydaje, mógł ulec uszkodzeniu we wcześniejszej fazie, być może na skutek ataku zbrojnego, ale może i zwykłego zaprószenia ognia. Przebudowa miała miejsce gdzieś w drugiej połowie IX lub na początku X wieku.
Upadek i porzucenie grodu nastąpiły w X wieku. Życie codzienne zaczęło się stopniowo przenosić poza obwarowania, na teren wylotu doliny, gdzie założona została później osada Svätý Jur, a z drugiej strony na wyludnianie wpływ miał rozwój grodu na zamkowym wzgórzu w Bratysławie, centralnej siedziby, która przetrwała burzliwe czasy oraz przemiany społeczne. Klęska Wielkich Moraw, rozpad państwa i okupacja wojskowa Nitry przez wojska węgierskie, spowodowały zmianę klasy rządzącej w latach 20-tych X wieku i pojawienie się nowych ludów na południu terytorium, co nie mogło pozostać bez wpływu na funkcjonowanie grodu. W okresie do XII wieku Svätý Jur znajdował się w rękach monarchy, być może od końca XII wieku w rękach bana Čepana, a od 1209 roku król podarował go Šebešowi, hrabiemu ze Svätego Jura i Pezinoka. Nowi panowie korzystali z terenu grodziska, gdzie prawdopodobnie wznieśli tymczasową rezydencję, wykorzystywaną do czasu budowy w drugiej połowie XIII wieku pobliskiego zamku Biely Kameň.
Architektura
Gród założony został na podłużnym wzgórzu wybijającym się ze wschodniej krawędzi pasma Małych Karpat. Najwyższymi stokami chroniony był od południa i wschodu, gdzie zbocza opadały do wąskich dolin, zbiegających się na południowym – wschodzie, w miejscu gdzie później założona została osada Svätý Jur. Strome stoki częściowo znajdowały się także od zachodu i północy, za wyjątkiem łagodniej opadającej części północno – zachodniej, wykorzystanej pod rozwój podgrodzi. Tam przełęczą wzgórze grodowe łączyło się z resztą masywu górskiego.
Najstarszy obwarowany obszar zajmował około 325 metrów długości i co najmniej 170 metrów szerokości, o owalnym, wydłużonym mniej więcej na linii wschód – zachód kształcie. Fortyfikacje posiadały konstrukcję drewniano – ziemną, z kamiennym murem od strony zewnętrznej, pierwotnie grubym na 3 metry, a po przebudowie 4,5-5 metrów. Ponadto na przedpolu wykopany był stożkowaty w przekroju rów o szerokości 2,6 metra i głębokości 1,5 metra. Po północno – zachodniej stronie do obwałowań głównej części grodu dostawiono obwarowania pierwszego podgrodzia, nieco mniejszego, ale w planie o bardzo podobnym kształcie. Od najbardziej zagrożonej strony obwałowania podgrodzia wzmocniono poprzez budowę drugiej linii wału, częściowo obejmującego także północną część głównej partii grodu. Z czasem czoło podgrodzia zabezpieczono nawet trzecią linią obwałowań, za którą utworzono niewielkie drugie podgrodzie. W odróżnieniu od dwóch mieszkalnych starszych członów, miało ono zapewne głównie charakter obronny, ewentualnie służyło do wypasu bydła i jako schronienie dla okolicznej ludności w chwilach zagrożenia. Całkowita długość obwarowanego obszaru po rozbudowie sięgnęła około 680 metrów długości. Wszystkie główne bramy znajdowały się zapewne na osi wzdłużnej grodu.
Zabudowa mieszkalna składała się z chat konstrukcji zrębowej lub słupowej, o wymiarach najczęściej zbliżonych do około 4,8 x 2,8 metra lub 3,2 x 2,3 metra. Pośród zabudowy mieszkalnej sytuowano obiekty gospodarcze, nieco mniejsze, o przykładowych wymiarach np. 2,1 x 1,1 metra, czy 1,2 x 0,9 metra. Mogły to być szopy, stajnie, chlewiki itp. Większe wymiary miały obiekty identyfikowane ze względu na żużel jako kuźnie. Część z domostw na terenie grodu mogła być dodatkowo chroniona palisadami lub płotami. Wodę czerpano z pobliskiego strumienia, ale tworzono również zbiorniki na wodę deszczową lub studnie, szczególe ważne w okresach oblężeń.
W XIII wieku panowie ze Svätego Jura i Pezinoka na terenie głównej części grodu wznieśli mieszkalny budynek o konstrukcji zrębowej, posadowiony na podmurówce o wymiarach 20 x 7 metrów, utworzonej z układanych bez użycia zaprawy kamieni. Dwa narożne pomieszczenia budynku o wymiarach 7 x 7,4 metra i 5,5 x 5,4 metra mogły przypominać wieże. Wybudowano też kamienną bramę szerokość 2-2,5 metra i długości 5 metrów, być może powstałą z przekształcenia starej bramy grodowej. Kolejną murowaną budowlą był zbiornik na wodę wielkości 3,4 x 3,5 metra, usytuowany na terenie przekopu. Był on napełniany wodą ze źródła, przez glinianą rurę o kilkusetmetrowej długości.
Stan obecny
Teren grodziska jest dziś prawie w całości porośnięty lasem. Dostęp do niego jest stosunkowo łatwy, oznakowanym szlakiem z pobliskiej wsi Neštich, znajdującej się na przedłużeniu miasteczka Svätý Jur. W okresach poza intensywną wegetacją roślin wyraźnie widoczne są ziemne wały i rowy. Na miejscu umieszczona została także tablica informacyjna o historii i wyglądzie grodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Vavák J., Nové poznatky k najstarším dejinám Svätého Jura [w:] Zo starších dejín Svätého Jura, Svätý Jur 2010.