Historia
Romański kościół św. Jerzego został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku. Około 1280 roku nastąpiła jego rozbudowa, która doprowadziła do znacznego powiększenia nawy dla wiernych i kapłańskiej części budowli. Przebudowę przeprowadzono również w następnym stuleciu, kiedy to powstała północna nawa, a do zachodniej fasady dostawiono wieżę. Pod koniec pierwszej połowy XV wieku lub najdalej w latach 60-tych tamtego stulecia zbudowana została kaplica św. Trójcy z południowej strony kościoła (obecnie pod wezwaniem św. Bartłomieja).
W XVI wieku w okresie reformacji kościół przejęli ewangelicy, w czasach których gotycka empora w nawie została rozszerzona ku nawie bocznej. Kolejną renesansową modyfikacją było dostawienie przedsionka przed południowym wejściem, choć ogólnie kościół uniknął poważniejszych modyfikacji architektonicznych. Częściowej wymianie ulec mogło wyposażenie, w związku z odmiennymi wymaganiami nowego kultu. Katolicy odebrali budynek w 1628 roku, na fali forsowanej przez Habsburgów kontrreformacji.
W 1663 roku, w czasie jednego z tureckich najazdów, spaleniu miała ulec wieża, zapewne rozebrana w kolejnych latach. W okresie baroku przy północnej nawie wzniesiono kruchtę, a z wnętrza usunięto część empory. Następnie pod koniec XIX stulecia kościół przeszedł neogotyckie przekształcenia, głównie skupione na wyposażeniu. W XX wieku przed wejściem zachodnim wybudowano kruchtę, w kaplicy południowej wyburzono gotycką emporę, zaś w przedsionku południowym zamurowano otwarte arkady, zamieniając go w zamkniętą przestrzeń. Kompleksowa renowacja zabytku była realizowana od lat 90-tych, a związane z nimi badania doprowadziły do odkrycia romańskiej fazy budowli w 2010 roku.
Architektura
Pierwotny późnoromański kościół wzniesiony został z łamanego kamienia. Był budowlą jednonawową, o nieznanym wyglądzie prezbiterium pod którym znajdowała się krypta. Sądząc po jej znacznych rozmiarach, prezbiterium musiało być okazałe, nie wiadomo jednak, czy w planie miało formę czworoboczną, czy też progresywną z wielobocznym już zamknięciem. Kościół oświetlały niewielkie, rozglifione okna o półkolistych zamknięciach, a wejście do niego prowadziło od południa. Krypta była przykryta sklepieniem krzyżowym, przy czym dwa wschodnie przęsła oddzielone zostały od pojedynczego zachodniego gurtem. Nad nim zapewne w prezbiterium znajdował się główny ołtarz. W nawie po bokach arkady tęczy znajdować się mogły podsklepione cyboria.
W drugiej połowie XIII wieku nawa został przedłużona w kierunku zachodnim do około dwukrotnej długości pierwotnej, a prezbiterium romańskie zostało zastąpione gotyckim, już wielobocznie zamkniętym po stronie wschodniej i nieco odchylonym od osi kościoła ku południowi. Ponadto po stronie północnej wzniesiona została wąska zakrystia. Elewacje wczesnogotyckiego prezbiterium od zewnątrz wzmocniono uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie ostrołuczne okna, oświetlające sklepienie sześciodzielne we wschodnim przęśle. Zachodnie przęsło prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast nawa miała wówczas wysoki strop płaski. Oświetlenie nawy kościoła zapewniały od końca XIII wieku wąskie i rozglifione okna o lancetowatych i trójlistnych zamknięciach. Wejście przesunięto ku zachodowi, ale nadal wiodło ono od południa.
W połowie XIV wieku w zachodniej części nawy wzniesiono emporę z podsklepionym przyziemiem. Tworzyły ją trzy pola w zachodnim przęśle oraz tylko jedno pole w przęśle drugim, całość miała więc w planie kształt litery L. Niewykluczone, że pierwotnie planowano utworzyć emporę w całości dwuprzęsłową, ale zamierzenia tego ostatecznie nie zrealizowano. Dojście na jej piętro zapewniały kamienne, spiralne schody znajdujące się w północno – zachodnim narożniku nawy. Tą klatką schodową można było również dostać się na poddasze. Oświetlenie empory zapewniały dwa ostrołuczne okna, jedno w przyziemiu i jedno na piętrze.
W ostatniej ćwierci XIV wieku kościół został ponownie powiększony przez wzniesienie północnej nawy bocznej, połączonej z nawą główną arkadami (utworzonymi na miejscu starszej ściany północnej). Nawa boczna, węższa od głównej, zwieńczona została w trzech przęsłach sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, przy czym przęsło zachodnie z niewiadomych przyczyn zostało przesklepione niżej w stosunku do pozostałych. Krzyżowo – żebrowymi sklepieniami przykryto także szerszą nawę główną. Po stronie zachodniej kościół powiększony został o czworoboczną więżę, dostępną między innymi dwoma otworami w szczycie zachodnim korpusu.
Około połowy XV wieku po południowej stronie kościoła, na wysokości wschodniego przęsła korpusu i zachodniego przęsła prezbiterium, wzniesiona została kaplica św. Trójcy. Otrzymała ona jedno przęsło na planie wydłużonego prostokąta, zwieńczone sklepieniem sieciowo – gwiaździstym oraz trójboczne zamknięcie na wschodzie, dostawione do przypory prezbiterium, a wewnątrz przykryte sklepieniem sześciodzielnym. W północno – wschodniej ścianie wielobocznego zakończenia kaplicy znajdowała się wnęka dostępna przez prostokątny portal prowadzący na poddasze. W zachodni kraniec kaplicy wstawiono późnogotycką emporę z otworem wejściowym w południowej ścianie nawy, do którego prowadziła klatka schodowa oparta o przylegający do ściany filar.
Stan obecny
Obecnie dominującym stylem w kościele jest gotyk. Zachowały się sklepienia w nawie głównej i bocznej, a także w kaplicy południowej. Przetrwały duże, ostrołuczne okna gotyckie z maswerkami oraz dwa wczesnogotyckie okna w zachodniej części południowej ściany nawy. Okna nawy północnej zostały częściowo przekształcone. Do kościoła wciąż prowadzi kilka gotyckich portali, późnogotycki portal łączy się z zakrystią. Z okresu romańskiego przetrwała dawna południowa ściana nawy w której odkryto dwa niewielkie okna oraz krypta pod prezbiterium. Cenne jest przypominające wieżę pastoforium w północnej ścianie prezbiterium, które powstało prawdopodobnie około 1462 roku oraz wnęki pod sedilia w ścianie południowej prezbiterium. Pochodzenie gotyckie ma również dzwon z datą 1400, który wisi przy kościele w drewnianej dzwonnicy z XVII wieku. We wnętrzu kościoła spośród dawnych polichromii ściennych zachował się obraz św. Erazma z pierwszej ćwierci XV wieku, widoczny na wschodniej ścianie nawy bocznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Sabadošová E., Svätý Jur, kostol sv. Juraja [w:] Ročenka pamiatkových výskumov 2010, red. M.Orosová, Bratislava 2012.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.