Historia
Kościół w Svätuše (węg. Bodrogszentes) prawdopodobnie zbudowany został pod koniec pierwszej ćwierci XIII wieku. Wieś wraz z kościołem Wszystkich Świętych wspomniano w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1228 roku, przy okazji konfliktu niejakiego Pétera, syna Vatu (Wethe), toczącego spór z biskupem Egeru o przesyłanie dziesięciny z produkcji rolnej pobieranej od miejscowych chłopów. Kościół odnotowano ponownie w wykazach papieskich dziesięcin z lat 1333-1335, w których pojawił się miejscowy pleban o imieniu Miklós.
Wieś w średniowieczu była majątkiem szlacheckim, w posiadaniu rodziny Szentesi. W XV wieku struktura majątkowa rozdrobniła się, bowiem w osadzie dobra posiadało już przez kilkaset kolejnych lat kilka rodów (Csapi, Kerecsényi, Csicseri, Pike, Eszenyi, Bacskai, Tárkány, Czékei, Zétényi). Nie wiadomo dlatego kto był inicjatorem i fundatorem wielkiej późnogotyckiej przebudowy kościoła, przeprowadzonej w drugiej połowie XV stulecia.
W XVI wieku mieszkańcy wsi przeszli na protestantyzm, przy czym pierwszy pastor odnotowany został w 1598 roku. Kościół przeszedł barokową przebudowę w 1794 roku, kiedy to nawa otrzymała drewniany strop kasetonowy. Ostateczną formę budynek uzyskał w 1907 roku, gdy dobudowano dużą kaplicę od strony północnej. W tym czasie nie istniała już gotycka zakrystia, pozbawiona znaczenie po przejęciu kościoła przez protestantów. Budynek poddano remontowi w 1909 i 1967 roku, następnie w latach 2005-2006 odnowiono konstrukcję dachu, a w latach 2008-2009 przeprowadzono renowację elewacji.
Architektura
Ceglany kościół wzniesiono na łagodnym stoku pagórka, na szczycie którego w XIII wieku znajdowały się obwarowania świeckiej siedziby obronno – mieszkalnej. Pierwotnie romańska świątynia składała się z pojedynczej, niedużej nawy na rzucie prostokąta, prezbiterium o nieznanym kształcie (być może półkolistej apsydy) oraz ze smukłej czworobocznej wieży po stronie zachodniej, usytuowanej na osi ściany szczytowej nawy.
Fasadę romańskiej wieży ozdobiono fryzami zębatymi i lizenami tworzącymi trzy płytkie wnęki, w których umieszczono na trzech poziomach otwory: dwa biforia i jedno okno o półkolistym zamknięciu. W ścianach południowej i północnej także przepruto otwory, lecz w formie triforiów, a w ścianie wschodniej kolejne przeźrocza dwudzielne. Pierwotnie pojedyncze okno zachodniej fasady oświetlało umieszczoną na piętrze emporę, pod którą znajdowała się kruchta wejściowa. Prowadził do niej romański portal zachodni: uskokowy, półkoliście zamknięty, flankowany dwoma parami kolumienek z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi, odmiennymi po prawej i lewej stronie (palmety i zawijane pąki). Portal wyróżniony został kolorystycznie, za sprawą wykonania z czerwonego trachitu. Barwnym malowidłem pokryty był pierwotnie gładki tympanon. Empora wsparta została na dwóch masywnych kolumnach z sześciennymi głowicami, podpierających trzy półkoliście zamknięte arkady.
W drugiej połowie XV wieku zburzono południową ścianę nawy, po czym korpus znacznie poszerzono i przedłużono ku wschodowi, przez co wieża utraciła symetryczne położenie. Wzniesiono także nowe gotyckie prezbiterium o pojedynczym przęśle i bardzo krótkim, trójbocznym zamknięciu na wschodzie, a dodatkowo od strony północnej dostawiono do prezbiterium czworoboczną zakrystię o długości całej bocznej ściany prezbiterium. Mury kościoła wsparte zostały przyporami, trzema przy prezbiterium, dwoma zachodnimi przy nawie.
Całe wnętrze prezbiterium przykryte zostało nietypowym sklepieniem, będącym połączeniem krzyżowego i gwiaździstego, podpartym profilowanymi wspornikami. Oświetlenie zapewniono przez ostrołukowe okna z dwudzielnymi maswerkami. Po poszerzeniu nawy przekształcono także skrajną południową arkadę empory, która przybrała formę gotyckiego trójliścia opartego na gzymsach. Choć wciąż funkcjonował stary romański portal zachodni, w południowej ścianie nawy umieszczono późnogotycki portal ze zwieńczeniem w ośli grzbiet i bogatym profilowaniem przeplatającym się w archiwolcie, wyrastającym z wysokiego, skręconego spiralnie cokołu.
Stan obecny
Z okresu romańskiego zachowała się tylko elewacja zachodnia z wieżą i ukryta wewnątrz kościoła część północnej ściany nawy. W środku nadal widoczna jest romańska empora, a w przyziemu wieży godny uwagi jest oryginalny romański portal. Nawa i prezbiterium przetrwało w formach gotyckich, choć od północy korpus został przysłonięty współczesnym aneksem, z powodu którego zapewne wyburzono większą część romańskiej ściany północnej nawy. Nie zachowała się niestety gotycka zakrystia, której pozostałości przekształcone zostały w dwie przypory. Spośród późnośredniowiecznych detali architektonicznych uwagę zwracają maswerkowe okna, sklepienie prezbiterium, a zwłaszcza portal boczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Szakács B.Z., Bodrogszentes – Református templom [w:] „…ideje az építésnek…”, red. T.Kollár, Budapest 2018.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.