Historia
Štvrtok na Ostrove (węg. Csütörtök) po raz pierwszy wzmiankowany był w dokumencie króla Andrzeja II z 1217 roku. Kościół zbudowany został we wsi w drugiej ćwierci XIII wieku, a po raz pierwszy poświadczony źródłowo w 1333 roku. Na przełomie XIII i XIV wieku poddano go rozległej gotyckiej przebudowie, kontynuowanej do połowy XIV wieku i po przerwie w XV stuleciu. Przed 1485 rokiem, jak zostało napisane na portalu południowym, wzniesiona została druga nawa, jednak ze względu na problemy ze statyką budowli, musiała ona zostać usunięta po krótkim czasie. Utratę nawy południowej zrekompensowano budową późnogotyckiej nawy północnej.
Trzęsienie ziemi w 1590 roku, które miało epicentrum w Komárnie, uderzyło także w kościół św. Jakuba. W jego efekcie północna wieża została zniszczona i wymagała odbudowy. Przeprowadzili ją już protestanci, którzy przejęli kościół na skutek postępującej reformacji. Na zakończenie tych prac obydwie wieże wzmocnili masywnymi przyporami, przystosowali też wnętrze do wymogów nowej liturgii (między innymi zamontowali ambonę).
Kościół pozostawał w rękach kalwinistów do lat pięćdziesiątych XVII wieku. W okresie baroku dobudowano do niego dwie kruchty, a dalsze modyfikacje miały miejsce także w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to dobudowano nowe oratorium do północnej ściany prezbiterium (na skutek czego zniszczono gotyckie pastoforium). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku trwały prace remontowe, w trakcie których między innymi usunięto neogotycki przedsionek. W 2014 roku rozpoczęto kompleksową renowację kościoła zakończoną w 2018 roku.
Architektura
Pierwotny późnoromański kościół powstał jako budowla jednonawowa na planie prostokąta, z dwoma zachodnimi, czworobocznymi wieżami tworzącymi masyw z kruchtą w przyziemiu. Prezbiterium początkowo mogło mieć proste lub apsydialne zamknięcie, prawdopodobnie w XIV wieku przekształcone w wieloboczne, typowe już dla budowli gotyckich. W jego sąsiedztwie usytuowana była rotunda – karner pod wezwaniem św. Krzyża.
Elewacje kościoła ozdobione były fryzem arkadowym, wnętrza prawdopodobnie oświetlały nieduże, rozglifione okna, a otwory w wieżach tworzyły rozdzielone kolumienkami biforia. Główne wejście prowadziło od strony zachodniej, poprzez romański portal uskokowy, którego półkoliście zwieńczony tympanon ozdobił trójliść ujęty drobnym ornamentem w ostrosłupy. Na wysokości korony gzymsu w południowo – wschodnim narożniku umieszczona została późnoromańska konsola w kształcie głowy barana, pełniąca prawdopodobnie funkcję ochrony przed złem. Podobna konsola znajdowała się pierwotnie także po przeciwnej, północno – wschodniej stronie. W środku, sklepione krzyżowo pomieszczenie przyziemia pomiędzy wieżami, otwierało się na przykrytą stropem nawę trzema półkolistymi arkadami, podtrzymywanymi przez dwa graniaste filary.
Prawdopodobnie niedługo po ukończeniu kościoła, do południowej ściany prezbiterium dostawiono aneks na rzucie prostokąta, otwarty do wnętrza szeroką arkadą, prawdopodobnie służący jako kaplica. Większe zmiany nastąpiły w okresie od końca XIII do pierwszej połowy XIV wieku, kiedy to kościół przeszedł gruntowną przebudowę wczesnogotycką. Wówczas to pierwotny płaski strop nawy zastąpiono ceglanym sklepieniem wspartym na dwóch filarach, tworzących dwunawową przestrzeń korpusu. Modyfikacje objęły również zachodnią część kościoła, gdzie przebudowano lub na nowo wymurowano ceglaną emporę. Oświetlenie wnętrza kościoła zostało na nowo rozwiązane za pomocą większych gotyckich okien ostrołukowych z maswerkami, a także okrągłego okna w południowej elewacji nawy.
W XV wieku do kościoła dobudowano kolejną nawę, usytuowaną po południowej stronie korpusu, która od strony wschodniej otwierała się na starszą kaplicę późnoromańską. Nowa przestrzeń we wnętrzu otwierała się na korpus trzema arkadami, a jej trzy przęsła zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Aneks posiadał jednak problemy statyczne i najpewniej niedługo po ukończeniu musiał zostać rozebrany, za wyjątkiem wydzielonej części po stronie zachodniej.
Stratę nawy południowej zrekompensowano budując jeszcze jedną nawę, tym razem po stronie północnej. Nawa północna sięgała do północno – zachodniej przypory prezbiterium, którego bryłę wkomponowano w jej wschodnią ścianę. Została połączona ze starszym, dwunawowym korpusem dwoma szerokimi arkadami o półkolistych zwieńczeniach. Nowa dobudówka została przesklepiona pięcioma przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego, a mając na uwadze wcześniejsze problemy ze statyką, od zewnątrz wzmocniono ją na całej jej długości szeregiem przypór. W trakcie późnogotyckiej przebudowy nastąpiło również znaczne podwyższenie murów obwodowych korpusu i prezbiterium.
Stan obecny
Kościół posiada dziś złożony układ przestrzenny, będący następstwem wielu etapów rozbudowy i zniszczeń spowodowanych naturalnymi katastrofami lub problemami ze statyką. Zachował zarówno elementy romańskie (wieża południowa, mury korpusu z oknem południowym, portal zachodni, konsola z głową zwierzęcia po stronie południowo – wschodniej, pod okapem dachu, fryz na północnej ścianie nawy, obecnie na poddaszu nawy północnej), jak i gotyckie (maswerkowe okna, sklepienie z filarami w korpusie, empora, portal południowy, chrzcielnica). Całkowicie nowożytnym dodatkiem jest niewielki, bezstylowy aneks po północnej stronie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.