Historia
Pierwszy kościół w Štítniku został zbudowany w XIII wieku, a najpóźniej w pierwszej ćwierci XIV wieku odbyła się powiększająca go przebudowa. W drugiej ćwierci tamtego stulecia kościół zaczęto dostosowywać do bardziej reprezentatywnej formy z inicjatywy panów ze Štítnika, rodziny Četneków, jednej z gałęzi Bebekovców. Miało to odzwierciedlać ich bogactwo oraz siłę rodu, a także konkurować z kościołem Bebekovców z Plešivca. Niedługo potem, w trzeciej ćwierci XIV wieku, kościół został ponownie przekształcony na budowlę trójnawową z powiększonym prezbiterium.
Na początku XV wieku, kiedy właściciele miasta zajmowali wysokie urzędy na dworze króla Zygmunta, dokonano dalszej rozbudowy bazyliki o kaplice południową i północną. Wydaje się, że budowa została przerwana przez burzliwe wydarzenia po śmierci króla, w tym walki z Janem Jiskrą z Brandysa i bratrzykami. Badania wykazały, że w tym okresie kościół został poważnie uszkodzony. Dotyczyło to zwłaszcza wieży, z której pozostały mury tylko do wysokości drugiego piętra. Naprawy zostały przeprowadzone na początku XVI wieku.
W 1740 roku wieża została dodatkowo zwieńczona drewnianą nadbudową i typowo barokowym drewnianym dachem. Kościół służył wówczas ewangelikom, którzy przejęli go w czasie reformacji w połowie XVI wieku. Gruntowna renowacja kościoła w trakcie której odsłonięto średniowieczne polichromie, miała miejsce w latach 1899-1908. Po niej nastąpiła druga faza między 1909 i 1914 rokiem. Korekty i dalsze prace zostały przeprowadzone w latach 50-tych XX wieku.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był konstrukcją jednonawową z kwadratowym prezbiterium na wschodzie i czworoboczną wieżą po stronie zachodniej, która była wówczas jeszcze budowlą wolnostojącą. W pierwszej ćwierci XIV wieku nawa została przedłużona w kierunku zachodnim aż do wieży i z nią połączona. Wewnątrz w nowej części wzniesiono emporę, a od strony północnej prezbiterium dodano zakrystię. W drugiej ćwierci XIV wieku dostawiona została nawa północna, wnętrze natomiast zaczęto ozdabiać polichromiami ściennymi.
W trzeciej ćwierci XIV wieku kościół poprzez przedłużenie nawy południowej uzyskał ostatecznie formę trójnawowej bazyliki o bardzo krótkim, dwuprzęsłowym korpusie i większym niż poprzednio prezbiterium, które otrzymało gotyckie, wieloboczne zamknięcie, ostatecznie nadające mu większą długość niż korpusowi. Poligonalnymi zamknięciami zakończono również w XV wieku nawę południową i północną.
Główne wejście do kościoła u schyłku średniowiecza prowadziło od południa poprzez okazały, ostrołuczny i dwuosiowy portal z wysokim tympanonem, przedzielony centralnym filarem. Był profilowany, osadzony na cokole, choć bez dekoracji rzeźbiarskiej. Kolejne portale wejściowe znajdowały się po północnej stronie korpusu kościoła, w zachodniej elewacji wieży oraz w południowej ścianie kaplicy południowej, gdzie profilowanemu wejściu nadano szczególny wygląd z wąskim i bardzo wysokim tympanonem. Wnętrza przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, przy czym przestrzeń naw bocznych oddzielona została od nawy głównej ostrołucznymi arkadami opartymi na czworobocznych filarach, przy czym bogato udekorowano zwłaszcza te otwierające się na nawę południową.
Elewacje wewnętrzne kościoła pokryte zostały barwnymi malowidłami. Najstarsze z około 1350 roku, przestawiające cykl pasyjny Chrystusa, znalazły się po północnej stronie prezbiterium. Pośród nich znalazło się również unikalne wyobrażenie śmierci jako jeźdźca na białym koniu galopującego w stronę grupy ludzi. Następnie w drugiej połowie XIV wieku powstały malowidła cyklu maryjno-chrystologicznego na północnej ścianie nawy, których autorem był przedstawiciel malarstwa gemerskiego z wpływami szkół północnowłoskich. W trzecim etapie freski pojawiły się na południowej ścianie, utworzone w stylu szkoły francusko-flamandzkiej, która przejawiała się w realistycznych szczegółach i próbach przestrzennego rozwiązania scen. Najmłodszy etap dekoracji malarskich z końca XV – początku XVI wieku, umieszczono we wnętrzu nawy głównej i na łuku tęczowym (żywot św. Franciszka).
Stan obecny
Kościół o ciekawej wysokiej i krótkiej trójnawowej formie z bardzo długim prezbiterium, wraz z zachowaną we wnętrzu dekoracją freskową, jest jednym z najcenniejszych zabytków w regionie Gemeru. Freski zajmują powierzchnię 180 – 200 metrów kwadratowych, a dodatkowo na odkrycie czekają inne miejsca we wnętrzu, być może skrywające kolejne malowidła. Są one największym zachowanym przykładem dawnego malarstwa ściennego na Słowacji. Kościół posiada również najstarsze organy na Słowacji, które pochodzą z końca XV wieku oraz baptysterium z brązu z 1454 roku, autorstwa mistrza Jana ze Spiskiej Soboty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Strona internetowa apsida.sk, Štítnik.