Historia
Kościół w Štítniku (węg. Csetnek), pierwotnie służebnej wsi królewskiej zajmującej się wykuwaniem żelaza, został zbudowany w połowie XIII wieku. Początkowo znajdował się pod patronatem synów Mateja z rodu Ákoš, Detrika i Filipa, którzy w 1243 roku otrzymali wieś od króla Beli III, a następnie ich potomków, nazywających się panami ze Štítnika (Csetneki). Miejscowa parafia wraz z kościołem Marii Panny („ecclesie Sancte Marie de Chitnik”), odnotowana została w źródłach pisanych po raz pierwszy dopiero w spisie papieskich dziesięcin z 1332 roku.
Najpóźniej w pierwszej ćwierci XIV wieku przeprowadzono powiększającą kościół przebudowę. W drugiej ćwierci tamtego stulecia zaczęto go dostosowywać do bardziej reprezentacyjnej formy, zgodnej z ambicjami panów ze Štítnika, jednej z gałęzi rodu Bebekovców. Fara odzwierciedlać miała ich bogactwo oraz siłę, a także konkurować z kościołem Bebekovców z Plešivca. Ponadto w 1328 roku Štítnik otrzymał prawo miejskie, co również podnosiło status kościoła i wpływało na konieczność rozbudowy. Niedługo potem, w trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku, kościół został ponownie przekształcony i powiększony do formy budowli trójnawowej z okazałym prezbiterium. Na początku XV wieku, kiedy właściciele miasta zajmowali wysokie urzędy na dworze króla Zygmunta, dokonano dalszej rozbudowy kościoła o kaplice południową i północną. Prawdopodobnie jednak prace nad północną kaplicą zostały przerwane przez burzliwe wydarzenia po śmierci króla, w tym walki z Janem Jiskrą z Brandysa i bratrzykami. Badania wykazały, że w tym okresie kościół został poważnie uszkodzony. Dotyczyło to zwłaszcza wieży, z której pozostały mury tylko do wysokości drugiego piętra. Po zakończeniu walk, około 1460 roku, założono sklepienie nad prezbiterium. Ostatnie średniowieczne prace budowlane i naprawcze przeprowadzono na początku XVI wieku.
W 1740 roku wieża została zwieńczona drewnianą nadbudową i typowo barokowym drewnianym dachem. Kościół służył wówczas ewangelikom, którzy przejęli go w czasie reformacji w połowie XVI wieku. Gruntowna renowacja kościoła, w trakcie której odsłonięto średniowieczne polichromie, miała miejsce w latach 1899-1908. Po niej nastąpiła druga faza, trwająca między 1909 i 1914 rokiem. Korekty i dalsze prace remontowe zostały przeprowadzone w latach 50-tych XX wieku.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był wczesnogotycką konstrukcją jednonawową na rzucie prostokąta, z węższym, czworobocznym prezbiterium na wschodzie i kwadratową w planie wieżą po stronie zachodniej, która była wówczas jeszcze budowlą wolnostojącą. Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się niewielka zakrystia. W pierwszej ćwierci XIV wieku nawa została przedłużona w kierunku zachodnim, aż do wieży, i z nią połączona. Wewnątrz w nowej części wzniesiono emporę, a od strony północnej zbudowano nową zakrystię, nieco większą od pierwotnej. Jej rozbudowa zapewne wiązała się ze zmianami w konstrukcji prezbiterium, nieznacznie wówczas poszerzonego i być może zamkniętego wielobocznie. Rozebrany mur fundamentowy pierwotnego prezbiterium został więc wzniesiony od zewnątrz starych ścian, natomiast mur fundamentowy starej zakrystii został częściowo wykorzystany.
W drugiej ćwierci XIV wieku do wczesnogotyckiego korpusu dostawiona została nawa północna, wnętrze natomiast zaczęto ozdabiać polichromiami ściennymi. W trzeciej lub czwartej ćwierci XIV wieku kościół poprzez dobudowanie nawy południowej uzyskał ostatecznie formę trójnawowej bazyliki o bardzo krótkim, dwuprzęsłowym korpusie. Wraz z budową nawy południowej po raz kolejny powiększono prezbiterium, które otrzymało gotyckie, wieloboczne zamknięcie, ostatecznie nadające mu większą długość niż korpusowi. Poligonalnymi zamknięciami zakończono również w XV wieku długą kaplicę południową i sąsiadującą z zakrystią krótką kaplicę północną.
Główne wejście do kościoła u schyłku średniowiecza prowadziło od południa poprzez okazały, ostrołuczny i dwuosiowy portal z wysokim tympanonem, przedzielony centralnym filarem. Był on profilowany, osadzony na cokole, choć bez dekoracji rzeźbiarskiej. Kolejne portale wejściowe znajdowały się po północnej stronie korpusu kościoła, w zachodniej elewacji wieży oraz w południowej ścianie kaplicy południowej, gdzie profilowanemu wejściu nadano szczególny wygląd z wąskim i bardzo wysokim tympanonem. Za wyjątkiem wieży i zakrystii wszystkie części kościoła podparte zostały od zewnątrz uskokowymi przyporami. Pomiędzy nimi ściany przepruto ostrołucznymi oknami, od XV wieku posiadającymi maswerkowe dwudzielne, trójdzielne i czterordzielne wypełnienia. Wnętrza przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i sieciowymi, przy czym przestrzeń naw bocznych oddzielona została od nawy głównej ostrołucznymi arkadami opartymi na czworobocznych filarach.
Elewacje wewnętrzne kościoła pokryte zostały barwnymi malowidłami. Najstarsze z około 1350 roku, przestawiające cykl pasyjny Chrystusa, znalazły się po północnej stronie prezbiterium. Pośród nich znalazło się również unikalne wyobrażenie śmierci jako jeźdźca na białym koniu galopującego w stronę grupy ludzi. Następnie w drugiej połowie XIV wieku powstały malowidła cyklu maryjno-chrystologicznego na północnej ścianie nawy, których autorem był przedstawiciel malarstwa gemerskiego z wpływami szkół północnowłoskich. W trzecim etapie freski pojawiły się na południowej ścianie, utworzone w stylu szkoły francusko-flamandzkiej, która przejawiała się w realistycznych szczegółach i próbach przestrzennego rozwiązania scen. Najmłodszy etap dekoracji malarskich z końca XV – początku XVI wieku, umieszczono we wnętrzu nawy głównej i na łuku tęczowym (żywot św. Franciszka).
Stan obecny
Kościół o ciekawej wysokiej i krótkiej trójnawowej formie z bardzo długim prezbiterium, wraz z zachowaną we wnętrzu dekoracją freskową, jest jednym z najcenniejszych zabytków w regionie Gemeru. Freski zajmują powierzchnię 180 – 200 metrów kwadratowych, a dodatkowo na odkrycie czekają inne miejsca we wnętrzu, być może skrywające kolejne malowidła. Są one największym zachowanym przykładem dawnego malarstwa ściennego na Słowacji. Kościół posiada również najstarsze organy na Słowacji, które pochodzą z końca XV wieku, oraz baptysterium z brązu z 1454 roku, autorstwa mistrza Jana ze Spiskiej Soboty. Z detali architektonicznych warte uwagi są XV wieczne sklepienia z płaskorzeźbionymi konsolami, maswerkowe okna, kilka gotyckich portali, czy późnogotycka wnęka ścienna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Pomfyová B. Stredoveká sakrálna architektúra v regióne Gemer a Malohont, „Archæologia historica”, roč. 34, č. 1, 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Tajkov P., Archeologický výskum kostola evanjelickej cirkvi v Štítniku (okres Rožňava), „Archæologia historica”, roč. 43, č. 1, 2018.