Historia
Kościół w osadzie posiadającej przywilej czwartkowego targu, w 1263 roku odnotowanej pod nazwą Sancti Ladislai, zbudowany został w drugiej połowie XIII wieku, w okresie przejściowym między romanizmem a gotykiem. W 1473 roku miała z fundacji Stefana Zapolyi, ówczesnego żupana spiskiego, zostać dobudowana do świątyni późnogotycka kaplica, jednak w rzeczywistości powstała ona wcześniej, około połowy XV wieku, zapewne z inicjatywy rodu Thurzonów. Najprawdopodobniej została zaprojektowana z zamiarem reprezentowania ich siły politycznej, wyrafinowania artystycznego i społecznego wyróżnienia patrona. Wkrótce po ukończeniu, jej wnętrze zostało ozdobione malowidłami ściennymi.
W dobie reformacji, gdy kościół zajęli protestanci, katolicy musieli odprawiać swoje nabożeństwa w kaplicy. Całą budowlę odzyskali w 1671 roku, choć później jeszcze przez kilka lat kościół był ponownie w rękach protestantów. W 1693 roku przekształcone zostało w stylistyce barokowej wnętrze kościoła. W takiej formie budynek funkcjonował do 1869 roku, kiedy to uszkodzony został na skutek pożaru. W latach 1899-1901 poddano go renowacji, niestety utrzymanej w stylistyce neogotyckiej o zbyt dużej dowolności. W 2020 roku rozpoczął się kompleksowy remont kościoła.
Architektura
Kościół wzniesiony został na wzgórzu w północo – zachodniej części osady, w stylistyce będącej efektem okresu przejściowego pomiędzy okresem późnoromańskim i gotyckim. Otrzymał prostokątną w planie nawę oraz nieco węższe, zbliżone do kwadratu prezbiterium po stronie wschodniej, do którego od północy przystawiono zakrystię i obłą wieżyczką schodową. Przy nawie od zachodu usytuowana została wyniosła czworoboczna wieża, z elewacjami przeprutymi otworami szczelinowymi i biforiami na dwóch najwyższych piętrach. Wnętrze nawy pierwotnie przykryte było drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową, natomiast pojedyncze przęsło prezbiterialne sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podobnie jak dwa przęsła zakrystii. Ze względu na sklepienie zakrystię podparto od zewnątrz dwoma przyporami. W przypadku prezbiterium ich utworzenie było zbędne z powodu wyjątkowo grubych murów obwodowych. W zachodnią część nawy wstawiona została empora o podsklepionym przyziemiu otwartym na wschód trzema arkadami.
W połowie XV wieku od południa do korpusu kościoła dobudowana została późnogotycka kaplica, wyższa niż nawa i wyraźnie dominująca na elewacji południowej smukłą, strzelistą sylwetką. Długość kaplicy wynosząca 12,8 metrów przewyższona została przez jej 12,9 metrową wysokość, natomiast wynosząca 5,7 metrów szerokość sięgnęła zaledwie nieco ponad połowy szerokości nawy kościoła. Kaplica uzyskała formę budowli trójprzęsłowej, zamkniętej na wschodzie trójbocznie, nakrytej stromym dachem dwuspadowym i ozdobionej bardzo bogatym detalem architektonicznym. Stanowiła znaczący dodatek do kościoła, a nawet niezależną jednostkę, połączoną ze starą nawą nie szerokimi arkadami, ale tylko jednym wąskim przejściem.
Duże ostrołuczne okna kaplicy wypełniły czterodzielne maswerki w oknach południowych i dwudzielne maswerki w oknach wschodniego wieloboku. Dolna, cokołowa część kaplicy podzielona została mniejszymi, czworobocznymi otworami z ostrołucznymi, profilowanymi obramieniami, osadzonymi na gładkich powierzchniach między przyporami (w ścianie południowej dwa na przęsło). Jednolitą artykulację zaburzono zamurowaniem części zachodniego okna elewacji południowej oraz przepruciem okulusa pod jego parapetem, ze względu na umieszczenie wewnątrz empory. Opinające korpus przypory zwieńczyły sterczyny z żabkami i kwiatonami, co wraz z wysokimi oknami powiększyło strzelistość budowli. Co więcej w przyporach wydrążono baldachimowe wnęki zwieńczone arkadkami w ośle grzbiety oraz ozdobiono je ślepymi maswerkami, nadającymi architekturze lekkości. W narożniku południowo – zachodnim kaplicy dwie przypory ustawiono prostopadle do siebie. Znamienne, że zamiast przylegać do siebie, zostały one oddzielone narożnikiem kaplicy, który został dekoracyjnie potraktowany, podobnie jak same przypory. Horyzontalnie elewacje zewnętrzne podzieliły jedynie gzymsy (cokołowy, kapnikowy, koronujący).
Wnętrze kaplicy zostało podzielone na dwie kondygnacje: górną o formie oratorium, oraz dolną, częściowo zatopioną poniżej poziomu gruntu. Prawdopodobnie miała ono pełnić funkcję krypty pogrzebowej. Górna część kaplicy zwieńczona została wewnątrz bogatym i skomplikowanym typem sieciowego sklepienia parlerowskiego (które zapoczątkował mistrz budowlany Peter Parler, autor między innymi sklepień w katedrze św. Wita w Pradze), opadającego na wiązki służek przy ścianach wzdłużnych i pojedyncze służki we wschodnim zamknięciu. Przy ścianie południowej służki na całej wysokości dodatkowo ujęto profilowaniem okiennych ościeży, opadającym na takie same wieloboczne cokoliki jak służki i na wspólne bazy. W efekcie przestrzenie między oknami z dużym nagromadzeniem wałków, uzyskały formę zbliżoną do profilowanych filarów przyściennych. Kolejną charakterystyczną cechą służek, tym razem na wszystkich ścianach, było ich przedzielenie baldachimami i wspornikami niosącymi rzeźbione figury, umieszczonymi na kapitelach o bujnie płaskorzeźbionych motywach roślinnych. Podobnie jak w przyporach zewnętrznych osłabiło to nośność konstrukcyjną, ale wzbogaciło architekturę kaplicy. Wyjątkowo duży wertykalizm artykulacji wewnętrznych elewacji uzupełniło pod oknami laskowanie, zwieńczone oślimi grzbietami z płaskorzeźbionymi pinaklami, żabkami, kwiatonami i trójlistnymi wypełnieniami, osadzone na drobnych cokołach o wklęsłych bokach.
W zachodniej części oratorium znalazła się bogato zdobiona empora, otwarta całą szerokością na nawę kaplicy i nie podparta żadnym środkowym filarem. Przestrzeń pod nią także zwieńczono sklepieniem sieciowym z gruszkowo profilowanymi żebrami, które w unikalny sposób zbiegło się pośrodku w rodzaj wystającego niczym stalaktyt zwornika. Innymi cechami tego sklepienia uczyniono gęsty wzór sieci i zakrzywione żebra tworzące pofałdowaną powierzchnię. Na ścianach sklepienie empory opadło na obłe służki, za wyjątkiem miejsca w którym umieszczono wejście oraz klatkę schodową na piętro. W odróżnieniu od sklepienia nawy kaplicy, żebra sklepienia empory przeprowadzono w służki bezpośrednio, bez zastosowania kapiteli.
Dolna kondygnacja kaplicy przykryta została niskim sklepieniem gwiaździstym, z żebrem przewodnim poprowadzonym na osi budowli, które łącznie z pozostałymi żebrami oparto przy ścianach na cylindrycznych służkach, przy czym przejście żeber w służki utworzono bez kapiteli. Ze względu na znacznie niższą przestrzeń krypty (w stosunku do wysokości górnej części kaplicy) sklepienie gwiaździste zdominowało przestrzeni dolnej kondygnacji. Bliskość sufitu do podłogi wyolbrzymiła rozmiar żeber, a także przyczyniła się do zwiększenia wrażenia plastyczności, gęstości i masy pomieszczenia, zwłaszcza w porównaniu z lekką architekturą górnej kondygnacji. Ponadto w charakterystyczny sposób zakończono sklepienie od strony zachodniej. Nie zostało ono zatrzymane na granicy przedostatniego przęsła, ale poprowadzono je dalej, łącząc na różnych poziomach z konstrukcją klatki schodowej. Schody te były jednym wejściem do krypty, przebitym przez posadzkę pod emporą górnej kondygnacji.
Wzorce budowlane kaplicy przy nawie kościoła, w której w pełni zastosowano podstawowe elementy gotyku (maksymalne rozjaśnienie bryły budowli, gra światłem, wertykalizm) przybyły zapewne ze starszej o dwieście lat paryskiej Sainte Chapelle, a bliżej z kaplicy przy kościele franciszkańskim w Bratysławie. Z kolei sama kaplica ze Spišskiego Štvrtoka stała się przykładem dla kaplicy Zapolyów usytuowanej przy kościele w Spišskiej Kapitule.
Stan obecny
Kościół w Spišským Štvrtoku, a zwłaszcza jego południowa kaplica, stanowi dziś jeden z najważniejszych przykładów architektury gotyckiej na terenie Słowacji. Niektóre jej elementy są efektem neogotyckich interwencji, choć niekiedy ciężko odgadnąć co zostało tylko odnowione, a co jest kreacją XIX-wiecznych budowniczych. Nowożytna jest prawdopodobnie balustrada wieńcząca emporę, część z maswerków okiennych oraz z pewnością malowniczy drewniany ganek wieńczący wieżę wraz z narożnymi wieżyczkami. Wnętrze głównej części kościoła niestety posiada dziś wystrój barokowy z czasów XVII-wiecznej przebudowy. Przekształcono wówczas okna nawy oraz część przeźroczy wieży. Gotyckie okna zachowały się w prezbiterium oraz zakrystii. Z pierwotnego wyposażenia zachował się jedynie obraz z połowy XV wieku, stanowiący obecnie część neogotyckiego ołtarza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janko J., The Chapel of the Assumption of the Virgin in Spisský Stvrtok, Montreal 2006.
Lukáčová E., Sakrálna architektúra na Slovensku, Komárno 1996.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.