Historia
Villa Nova (Newendorf), osada niemieckich kolonistów założona obok starszej, słowiańskiej wsi Iglov, po raz pierwszy wspomniana została w przekazach pisanych w 1268 roku. W tym czasie funkcjonował w niej już romański kościół, powiększony w latach 80-tych XIII wieku i na przełomie XIII i XIV wieku. Na jego miejscu w drugiej połowie XIV wieku zbudowany został okazalszy kościół gotycki, wzniesiony prawdopodobnie przy udziale warsztatu budowlanego z Levočy, działającego przy tamtejszym kościele farnym św. Jakuba.
W 1395 roku do gotyckiej świątyni dobudowano od północy kaplicę św. Michała. Po pożarze w 1435 roku budowlę prowizorycznie zadaszono, ale w 1441 roku Spiską Nową Wieś nawiedziło trzęsienie ziemi, w wyniku którego zawalił się strop kościoła. Około 1445 roku zbudowano w korpusie sklepienia krzyżowo – żebrowe, wsparte na masywnych filarach. Na początku XVI wieku zaczęto przebudowywać i podwyższać gotycką wieżę przy zachodniej fasadzie. Przedłużające się prace budowlane trwały przy niej od 1501 aż do 1523 roku.
W 1548 roku kościół parafialny zaczął służyć protestantom, ale prawdopodobnie większość pierwotnego wyposażenia nie została usunięta. W latach 1742 – 1772 fara została przekształcona w stylu barokowym. W 1849 roku uszkodził ją wielki pożar miasta. Ostatnie większe prace budowlane miały miejsce pod koniec XIX wieku. W ich efekcie zostało dodane strzeliste, neogotyckie zwieńczenie wieży, a prezbiterium poddane regotyzacji.
Architektura
Kościół zbudowany został pośrodku lokacyjnego miasta, w centralnej części wydłużonego placu rynkowego, który przebiegał osiowo przez całą osadę i zwężał się do formy ulic dopiero przed bramami Górną i Dolną na wschodzie i zachodzie. Po jego północnej i południowej stronie wąskie ulice wiodły do dwóch mniejszych bram: Levočkiej i Rožňavskiej, a w pobliżu usytuowany był ratusz, kramy i różnorodne budy handlowe. Kościół został zorientowany względem stron świata. Oprócz niego na przykościelnym cmentarzu, od XV wieku otoczonym kamiennym murem, stał także budynek plebanii ze szkołą przykościelną, przy której znajdowała się studnia.
Najstarszy, romański kościół miał być jednonawową budowlą z półkolistą apsydą. W latach 80-tych XIII wieku budowlę tą przekształcono w prezbiterium, a po zachodniej stronie dobudowano późnoromańską nawę. Następnie na przełomie XIII i XIV wieku od północy dostawiono zakrystię, w toku kolejnych lat XIV stulecia przebudowaną na kaplicę św. Barbary. Gruntowna przebudowa gotycka z drugiej połowy tamtego stulecia spowodowała usunięcie starej nawy. Nowy kościół uzyskał wówczas formę budowli trójnawowej, o typie pseudobazyliki, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej i czworoboczną wieżą od strony zachodniej. Po północnej stronie prezbiterium znalazła się zakrystia o dwubocznym zamknięciu, będąca przebudowanym prezbiterium z XIII wieku Kaplica św. Barbary w okresie gotyku zanikła, ale po północnej stronie nawy bocznej wzniesiona została pod koniec XIV wieku kaplica św. Michała. Korpus nawowy gotyckiego kościoła otrzymał 27,5 metra długości i 16 metrów szerokości, przy czym główna nawa 8 metrów szerokości, a boczne po 4 metry. Nawa południowa została utworzona dłuższa od północnej, przez co jedno przęsło częściowo oflankowało wieżę.
Zewnętrzne elewacje korpusu i prezbiterium kościoła ukształtował regularny rytm uskokowych przypór i wysokich okien, zwłaszcza po stronie południowej i wschodniej, gdzie nie umieszczono żadnych aneksów. Okna utworzono obustronnie rozglifione, ostrołucznie zamknięte, z profilowanymi ościeżami. Pierwotnie wypełnione były maswerkami, operującymi przeważnie motywami trójliści i czwórliści, często wpisywanych w sferyczne figury. Podział horyzontalny elewacji zapewniał cokół, gzyms kapnikowy oraz gzymsy pod okapami dachów. Gzymsami kordonowymi rozdzielono najwyższe kondygnacje wieży, przeprutej dużymi przeźroczami jedynie na najwyższym piętrze, przeznaczonym do zawieszenia dzwonów.
Główne wejście do kościoła utworzono w nawie południowej, gdzie osadzono okazały, uskokowy i bogato profilowany portal, flankowany płaskorzeźbionymi pinaklami z żabkami i kwiatonami. Kolejny kwiaton umieszczono na ostrołucznym zamknięciu archiwolty, z lekko zarysowanym tzw. oślim grzbietem. Po bokach przejścia w ościeżach utworzono wnęki baldachimowe na figury, natomiast w tympanonie płaskorzeźbę koronacji Najświętszej Marii Panny. Portal wraz z umieszczoną nad nim rozetą utworzył fasadę o bogactwie porównywalnym do fasad katedralnych.
Wewnątrz korpusu cztery pary filarów podparły sklepienia krzyżowo – żebrowe, z żebrami opuszczonymi na konsole ozdobione motywami roślinnymi i zwierzęcymi. W miejscach przecięć żebra spięto zwornikami zdobionymi reliefami figuralnymi. Na początku XVI wieku wewnętrzne elewacje pokryte zostały wczesnorenesansowymi polichromiami, ale już w okresie gotyku co najmniej część ścian i sklepień zdobiona była malowidłami (w jednym z przęseł nawy głównej ukazano czterech ewangelistów, cztery anioły z instrumentami muzycznymi oraz typowe dla dekoracji sklepień gwiazdy, księżyc i słońce).
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego gotycką bryłę, z naleciałościami uzyskanymi na skutek neogotyckiej renowacji z końca XIX wieku. Neogotyckie zmiany najbardziej dotknęły prezbiterium wraz z nowym sklepieniem oraz wieżę z nowym hełmem. Pierwotny jest okazały portal południowy i skromniejszy portal w przyziemiu wieży. We wnętrzu przetrwały na sklepieniu nawy głównej pozostałości gotyckich malowideł. Warty uwagi jest również zbiór kilkudziesięciu płaskorzeźbionych głowic i zworników sklepienia korpusu nawowego. Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia kościoła jest rzeźba z warsztatu mistrza Pawła z Levočy z 1520 roku i późnogotycki ołtarz św. Anny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kormošová R., Míľniky histórie mesta Spišská Nová Ves, Spišská Nová Ves 2009.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok treti K-Ž, red. A.Güntherová, Bratislava 1969.