Historia
Budowę kościoła rozpoczęto w 1198 roku, planowanego jako reprezentacyjną świątynię klasztoru spiskiego, być może w związku z osadzeniem na Spiszu Kolomana, syna króla Andrzeja II. Prace ukończono w latach 1245-1275, po ustaniu najazdów tatarskich i usunięciu zniszczeń. Wiadomo, iż jeszcze w 1273 roku prepozyt Muthmerius przekazał pieniądze na dokończenie budowy jednej z wież. W latach 1288 – 1289 kolejne zniszczenia spowodował najazd Kumanów, a dodatkowe prace nad rozbudową prowadzono w XIV stuleciu. W 1433 roku, podczas najazdu husyckiego na Spisz, kościół został podpalony i doszczętnie zniszczony. Stał wówczas w ruinie do drugiej połowy XV wieku. Dopiero w latach 1462-1478 odbudowano go, wznosząc przy okazji nowe gotyckie prezbiterium, a w latach 1488-1493 przekształcono korpus nawowy i od południa dobudowano grobową kaplicę Zapolyów. W 1776 roku wraz z utworzeniem biskupstwa spiskiego, kościół podniesiono do godności katedry i poddano licznym późnobarokowym przeróbkom, które następnie usunięto w latach 1873-1889.
Architektura
Najstarszy romański kościół był trójnawową pseudobazyliką z dwoma wieżami po stronie zachodniej, transeptem o prawie równej szerokości z nawą główną i z prezbiterium zakończonym półkolistą apsydą (być może apsydy po wschodniej stronie posiadał też transept). Fasada zachodnia została wzniesiona jako westwerk z reprezentacyjnym pomieszczeniem międzywieżowym zaopatrzonym we własne schody. Miała w nim zostać umieszczona kaplica dla potrzeb rodziny królewskiej. Wnętrze nawy oraz transeptu przykryte było sklepieniami krzyżowo – żebrowymi z przęsłami rozdzielonymi gurtami spoczywającymi na półkolistych służkach opartych na czworobocznych podkładkach.
W trakcie usuwania zniszczeń zadanych przez najazd tatarski ponownie wzniesiono wieżę południową, zaopatrując ją przy okazji w dwa niewielkie otwory strzelcze. Zrezygnowano także z westwerku, przekształcając go w emporę. W przyziemiu empora ta sklepiona została przez sześć przęseł krzyżowo – żebrowych, wspartych na rozczłonkowanych filarach z których dwa zachodnie dźwigały również wewnętrzne narożniki wież. Ich obecność w przyziemiu była praktycznie niewidoczna, pełne mury wewnętrzne wieże miały dopiero od poziomu piętra. Imponująca wielkością empora (prawie 100 m2) została otwarta na nawę szeroką arkadą.
Romańska fasada zachodnia rozczłonkowana była fryzami arkadkowymi i narożnymi lizenami a w czworobocznych wieżach, nakrytych ostrosłupowymi hełmami umieszczone zostały romańskie biforia. Wejście prowadziło poprzez usytuowany na osi uskokowy portal, flankowany kolumienkami, których przedłużenia otaczały półkolisty tympanon. Całość osadzona została w płytkim ryzalicie wystającym z fasady, zwieńczonym trójkątnym szczytem i ukośnie poprowadzonym fryzem.
W XIV wieku potrzeba zwiększenia pojemności nawy doprowadziła do dodania dwóch kaplic do przestrzeni między wschodnią ścianą transeptu a północą i południową ścianą nawy głównej. Zmianom tym musiały towarzyszyć przekształcenia zadaszenia całego budynku.
Wielka gotycka przebudowa z lat 1462-1478 spowodowała usunięcie wschodniej apsydy, zastąpionej wielobocznie zamkniętym prezbiterium, opiętym od zewnątrz uskokowymi przyporami, między którymi rozmieszczone zostały ostrołukowe okna z maswerkami. Zunifikowano także przestrzeń kościoła przez zburzenie wschodnich ścian transeptu, a także ścian między główną nawą a bocznymi kaplicami. Ostatecznie romański kościół przekształcił się w beztranseptową pseudobazylikę złożoną z trójnawowego korpusu, poprzedzonego od zachodu dwuwieżową fasadą oraz zamkniętego na wschodzie wielobocznym prezbiterium. Romański charakter zachowała zachodnia część kościoła, nakryta sklepieniem krzyżowym, z chórem wspartym na masywnych filarach, pozostałe zaś części kościoła były już gotyckie. Cały kościół nakryty został wspólnym dachem dwuspadowym.
Od strony południowej do kościoła dostawiono późnogotycką kaplicę Zapolyów. Zbudowana na planie prostokąta o czterech przęsłach, została zamknięta na wschodzie trójbocznie, z przedsionkiem od zachodu i nakryta wysokim dachem dwuspadowym. Otrzymała od zewnątrz stosunkowo bogaty detal architektoniczny. Okna wypełniono maswerkami, a opinające budowlę przypory zwieńczone zostały pinaklami. W związku z budową kaplicy dobudowano także południowo – zachodnią zakrystię, na piętrze której utworzono miejsce na bibliotekę. Na potrzeby archiwum powiększono również starszą zakrystię północną.
Kościół i niewielka przykościelna osada otoczone były obwarowaniami. Ich najstarszy fragment, sięgający XIV wieku, znajduje się od strony zachodniej, pozostała część została przebudowana w XVII wieku i przystosowana do broni prochowej.
Stan obecny
Kościół św. Marcina jest dziś jednym z najcenniejszych przykładów architektury późnoromańskiej i gotyckiej na Słowacji. Koncepcja trójnawowej pseudobazyliki z transeptem była unikalna w skali regionu, podobnie jak zaprojektowanie zachodniej części kościoła jako westwerku. Fasada kościoła do chwili obecnej zachowała romański wygląd, natomiast południowa kaplica Zapolyów uchodzić może za klejnot architektury gotyckiej.
Po wejściu do kościoła zwraca uwagę kamienna, późnoromańska rzeźba Lwa z drugiej połowy XIII wieku. W prezbiterium ustawiony jest ołtarz główny św. Marcina, złożony z gotyckich elementów z lat 1470-1478. Inne gotyckie ołtarze szafiaste z XV wieku znajdują się w nawach bocznych. W kościele zachowały się też fragmenty gotyckiej polichromii z 1317 roku, przedstawiające scenę z koronacji króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Strona internetowa apsida.sk, Spišská Kapitula.
Strona internetowa zabytkowekoscioly.net, Spiska Kapituła, katedra św. Marcina.