Historia
Spiska prepozytura założona został około przełomu XII i XIII wieku. Od początku istnienia należała do arcybiskupstwa ostrzyhomskiego, które ufundował węgierski król Stefan I. Prawdopodobnie również założenie prepozytury było inicjatywą królewską, związaną z Belą III, Emerykiem lub Andrzejem II, władcami rządzącymi na przełomie wieków. Z pewnością doszło do tego przed 1209 rokiem, kiedy to w źródłach pisanych odnotowany został pierwszy spiski prepozyt, stojący na czele kongregacji kleryków (kapituły). Na dużą rolę Andrzeja II wskazywałby dokument króla Beli IV z 1249 roku, który wspominał o podarowaniu majątku Jablonov (terra Almas) prepozyturze przez jego ojca. W procesie powstawania kapituły i jej zabudowań rolę odgrywać mógł także młodszy brat króla Beli IV, Koloman, który w początkach XIII wieku dzierżył dobra spiskie. Po 1226 roku jego wpływy w regionie jednak osłabły, gdyż od ojca Andrzeja II otrzymał Chorwację, Dalmację i Slawonię.
Budowę kościoła kapituły pod wezwaniem św. Marcina rozpoczęto w początku XIII wieku, na miejscu starszej świątyni z przełomu XI i XII wieku, a ukończono w latach 1245-1275, po ustaniu najazdów tatarskich i usunięciu zniszczeń. W testamencie prepozyta Muthmeriusa (Mutimíra) z 1273 roku odnotowano, że przekazał on pieniądze na dokończenie budowy jednej z wież. Z jego fundacji wniesiono też pierwszy pałacowy budynek mieszkalny prepozytów. Rok później, w 1274 roku, w źródłach pisanych po raz pierwszy wspomniano istnienie kanonii, zabudowań mieszkalnych kanoników kapituły, sąsiadujących z kościołem św. Marcina. Już w 1286 roku były one po raz pierwszy gruntownie remontowane, co potwierdził dokument arcybiskupa ostrzhomskiego, rozstrzygający spór między prepozytem a kanonikami.
W latach 1288 – 1289 spustoszenie kompleksu kapituły spowodował najazd Kumanów ze straży przybocznej króla Władysława IV. Splądrowali oni kościół, włamali się do zakrystii, która służyła również jako archiwum i skarbiec, zniszczyli dokumenty oraz ukradli pieczęć kapituły. Prawdopodobnie właśnie ten najazd wpłynął na decyzję o budowie kamiennego muru wokół kościoła św. Marcina i sąsiednich zabudowań. Dodatkowe prace nad rozbudową prowadzono w kolejnym stuleciu, kiedy to między innymi dostawiono do kościoła zakrystię i dwie kaplice, a także wzniesiono nowe pomieszczenia mieszkalne dla kanoników, ale ogólnie XIV stulecie charakteryzowało się dużo mniejszym natężeniem prac budowlanych.
W 1433 roku, podczas najazdu husyckiego na Spisz, kościół został podpalony i dotkliwie spustoszony. Od tego wydarzenia stał w ruinie aż do drugiej połowy XV wieku, co mogło mieć związek z zamarciem życia kościelnego z powodu okupowania zamku spiskiego przez bratrzyków Jana Jiskry w latach 1443-1455. Dopiero w latach 1462-1478 z inicjatywy prepozyta Jána Stocka odbudowano go, wznosząc przy okazji nowe gotyckie prezbiterium, konsekrowane za Gašpara Backa w 1478 roku. Następnie w latach 1488-1493 przekształcono korpus nawowy i od południa dobudowano grobową kaplicę Zápolyów. Późnogotyckie prace budowlane prowadzono również przy zabudowaniach mieszkalnych kanoników i prepozyta.
W XVI wieku działalność budowlana kapituły weszła w okres stagnacji, spowodowanej postępami reformacji, która na Spiszu szybko się rozprzestrzeniała od lat 40-tych. Dla prepozytów oznaczała ona zmniejszoną liczbę wiernych i utratę części dochodów. Ponadto sytuację komplikowały problemy z prawem patronatu, uzurpowanym przez szlacheckie rody, zbrojne napady, klęski żywiołowe oraz niegodne działania prepozyta Horváta, który w 1536 roku przywłaszczył sobie fundusze przeznaczone na remont pałacu, a w 1544 roku rozgrabił wyposażenie pałacu i kościoła w chwili rezygnacji z urzędu (kazał nawet wywieźć wszystkie okna, drzwi, deski podłogowe i gont z dachu do swojego zamku Dunajec). Inni prepozyci, Stanislav Várali, Blažej z Petrovaradín, Peter Pavlinus i Juraj Bornemisa, borykali się z ogromnymi problemami finansowymi, ale przede wszystkim wyznaniowymi. Najpotrzebniejsze naprawy i uzupełnienia wyposażenia przeprowadzono za prepozyta Martina Pete, przy czym sam kościół naprawiono w 1591 roku już w stylistyce renesansowej (attyki i hełmy wież). Ponadto odnowiono wówczas mur obronny wokół kościoła oraz wzniesiono budynek bramny.
W XVII wieku przez Węgry przetoczyły się liczne zawieruchy wojenne i powstania antyhabsburskie. Dlatego najważniejszą działalnością budowlaną kapituły było utworzenie na początku drugiej połowy tamtego stulecia fortyfikacji wokół zabudowań mieszkalnych kanoników, przystosowanych do użycia broni palnej, ale powstałych jeszcze w systemie ścianowo – basztowym. Przebudowa dotknęła także kościół św. Marcina, którego północną zakrystię przekształcono w 1706 roku, a także zabudowań mieszkalnych kanoników, modernizowanych w stylu barokowym. W 1776 roku wraz z utworzeniem biskupstwa spiskiego, kościół św. Marcina podniesiono do godności katedry i wraz z okolicznymi zabudowaniami poddano licznym późnobarokowym przeróbkom (np. przyziemie empory, schody na wieżę północną). Niestety związane było to z licznymi rozbiórkami średniowiecznych budowli (rotunda św. Andrzeja, kaplica św. Walentego, większość muru obronnego). Część z nowożytnych modyfikacji kościoła usunięto w trakcie napraw z lat 1873-1889, 1937 roku i z lat 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół św. Marcina wraz z sąsiednimi zabudowaniami kapituły, wzniesiony został na niewysokim wzgórzu zwanym Mons Sancti Martini, usytuowanym na terenie Kotliny Hornadzkiej, naprzeciwko zamku spiskiego. Najbliżej kościoła stoki wzniesienia znajdowały się po południowej stronie, tam też były najbardziej strome. Ku północnemu – zachodowi teren nieznacznie i łagodnie podwyższał się ku kulminacji wzgórza, gdzie zlokalizowano najstarsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne kapituły. Na północy i północnym – wschodzie zbocza obniżały się łagodnie ku nizinnej części kotliny, natomiast na wschodzie znajdowały się kanonie, a u podnóża wzgórza wyrosła osada niemieckich osadników (słow. Spišské Podhradie, niem. Kirchdorf, węg. Szepesváralja).
Romański kościół św. Marcina wzniesiony został na miejscu starszej, mniejszej, jednonawowej świątyni. Pierwotnie był trójnawową pseudobazyliką z dwoma czworobocznymi wieżami po stronie zachodniej, transeptem o niewiele większej szerokości od korpusu i z jednoprzęsłowym prezbiterium zakończonym półkolistą apsydą (być może apsydy po wschodniej stronie posiadały też oba ramiona transeptu). Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się najstarsza, romańska zakrystia. Fasada zachodnia została wzniesiona jako westwerk z reprezentacyjnym pomieszczeniem międzywieżowym na piętrze, o trzech przęsłach sklepienia. Miała w nim zostać umieszczona kaplica dla potrzeb rodziny królewskiej. O jej reprezentacyjnym statusie świadczyło dobre oświetlenie od zachodu i z boków, a także wyposażenie w niezależne wejście z przyziemia, schodami w grubości muru, portalem po północnej stronie głównego wejścia. Wnętrze krótkiego korpusu oraz transeptu równego wysokością nawie głównej, przykryte było sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Przęsła rozdzielone były gurtami spoczywającymi na półkolistych służkach, zebranych w wiązki i opartych na czworobocznych podkładkach.
W trakcie usuwania zniszczeń spowodowanych przez najazd tatarski ponownie wzniesiono, czy też ukończono wieżę południową, zaopatrując ją przy okazji w dwa niewielkie otwory strzeleckie. Zrezygnowano także z westwerku, przekształcając go w emporę. W przyziemiu empora ta sklepiona została przez sześć przęseł krzyżowo – żebrowych, wspartych na rozczłonkowanych filarach z których dwa zachodnie dźwigały również wewnętrzne narożniki wież. Ich obecność w przyziemiu była praktycznie niewidoczna, pełne mury wewnętrzne wieże miały dopiero od poziomu piętra. Imponująca wielkością empora (prawie 100 m2) została otwarta na nawę szeroką arkadą. Romańska fasada zachodnia rozczłonkowana była fryzami arkadkowymi i narożnymi lizenami. W czworobocznych wieżach, nakrytych ostrosłupowymi hełmami, umieszczone zostały romańskie biforia, natomiast od zachodu pomiędzy wieżami osadzono okulus z maswerkowym wypełnieniem. Mury opięte były cokołem z profilowanym gzymsem, a od końca XIII wieku zachodnimi przyporami. Wejście prowadziło poprzez usytuowany na osi uskokowy portal, flankowany kolumienkami, których przedłużenia otaczały półkolisty tympanon. Całość wejścia osadzona została w płytkim ryzalicie wystającym z fasady, zwieńczonym trójkątnym szczytem i ukośnie poprowadzonym fryzem z arkadek osadzonych na drobnych konsolach.
W XIV wieku potrzeba zwiększenia pojemności nawy doprowadziła do dobudowania dwóch kaplic do przestrzeni między wschodnią ścianą transeptu a północą i południową ścianą prezbiterium. Od północy utworzono jednoprzęsłową kaplicę NMP, natomiast od południa jednoprzęsłową kaplicę Bożego Ciała. Zmianom tym musiały towarzyszyć przekształcenia zadaszenia całego budynku. Ponadto po południowej stronie korpusu nawowego wybudowana została dwuprzęsłowa zakrystia, pełniąca również rolę archiwum i skarbca, w XV wieku przekształcona na kolejną kaplicę. Wczesnogotycka przebudowa wiązała się także z utworzeniem nowego, wyżej założonego sklepienia, a w związku z tym i budową nowej więźby dachowej. Wnętrza uzyskały wówczas nowe tynki, które przykryły stare uszkodzenia spowodowane ogniem.
Wielka gotycka przebudowa z lat 1462-1478 spowodowała usunięcie wschodniej apsydy, zastąpionej obszernym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium, opiętym od zewnątrz uskokowymi przyporami, między którymi rozmieszczone zostały duże, ostrołukowe okna z maswerkami. Zunifikowano także wewnętrzną przestrzeń kościoła przez zburzenie wschodnich ścian transeptu oraz ścian między główną nawą a bocznymi kaplicami, zastąpionych wysokimi, ostrołucznymi arkadami. Ostatecznie romański kościół przekształcił się w beztranseptową pseudobazylikę złożoną z trójnawowego korpusu, poprzedzonego od zachodu dwuwieżową fasadą oraz zamkniętego na wschodzie wielobocznym prezbiterium. Romański charakter zachowała zachodnia część kościoła, nakryta sklepieniem krzyżowym, z korpusem wspartym na masywnych filarach, pozostałe zaś części kościoła były już gotyckie. Cały kościół nakryty został wspólnym dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad zamknięciem prezbiterium. Wewnątrz we wschodniej części nawy głównej założono sklepienie sieciowe z profilowanymi żebrami oraz sklepienia gwiaździste w nawach bocznych (w tym w dawnych kaplicach Panny Marii i Bożego Ciała).
Od strony południowej pod koniec XV wieku do korpusu kościoła dostawiono późnogotycką kaplicę Zápolyów. Zbudowana na planie lekko wydłużonego czworoboku o trzech prostokątnych przęsłach, została zamknięta na wschodzie przęsłem wielobocznym (pięć boków ośmioboku) i nakryta wysokim dachem dwuspadowym. Dodatkowo po stronie zachodniej umieszczony został niewielki przedsionek, stykający się również z zakrystią. Kaplica otrzymała od zewnątrz bogaty detal architektoniczny. Okna wypełniono czwór- i trójdzielnymi maswerkami, a opinające budowlę przypory udekorowane zostały laskowaniem i zwieńczone pinaklami z żabkami i kwiatonami. Wewnątrz założono sklepienie sieciowe, natomiast pod kondygnacją parterową kaplicy utworzona została krypta. W związku z budową kaplicy wzniesiono także na piętrze nad południową zakrystią pomieszczenie przeznaczone na bibliotekę. Na potrzeby archiwum powiększono również starszą zakrystię północną, rozbudowaną o dwa pomieszczenia na piętrze.
Od drugiej połowy XIII wieku kościół św. Marcina otoczony był obwodem kamiennego muru obronnego na rzucie owalu. Mur ten posiadał chodnik straży na odsadzce, chroniony blankowanym przedpiersiem. W linii obwarowań znajdowały się dwie lub trzy drobne, obłe baszty, obustronnie wysunięte przed kurtyny i niewiele od nich wyższe. Brama wiodąca w obręb dziedzińca znajdowała się po stronie zachodniej, przy czym początkowo, aż do XVI wieku, stanowił ją portal bez żadnego budynku bramnego. Podobną formę miała także pomocnicza furta we wschodniej części dziedzińca, skierowana na Spišské Podhradie. Po północnej stronie wieży przy fasadzie znajdowała się rotunda św. Andrzeja, wzniesiona z białych, trawertynowych, dokładnie opracowanych kwadr. Jej przestrzeń wewnętrzna była bardzo mała, osiągająca średnicę około 5 metrów (średnica zewnętrzna wynosiła około 7 metrów), co pozwalało na wejście tylko około 5-6 osobom. Po wschodniej stronie kościoła funkcjonowała kolejna kaplica, pod wezwaniem Panny Marii, jeszcze w średniowieczu przemianowana na św. Walentego. Składała się ona z prostokątnej nawy, na wschodzie zakończonej półkoliście lub wielobocznie, i drobnej wieży po stronie zachodniej. W jej pobliżu, także po wschodniej stronie kościoła, znajdowała się kolista budowla o średnicy 6 metrów. Był to albo karner albo wieża, ewentualnie zbiornik na wodę. Północno – wschodnią część dziedzińca wypełniał najstarszy pałac prepozyta, zwany Muthmerianum lub Mutmerium od imienia fundatora Mutimíra. Usytuowany był na łagodnym zboczu naprzeciw wschodniej części kościoła. W planie miał czworoboczną formę o wymiarach 15,4 x 10 metrów.
Poza obwodem muru obronnego znajdowały się kanonie, rozmieszczone wokół drogi na Spišské Podhradie i dalej do zamku spiskiego. Były to murowane, ale proste, parterowe domy, od strony tylnych podwórców otoczone zabudowaniami gospodarczymi i ogródkami. Ich rozbudowa o dodatkowe trakty i rożnego rodzaju aneksy nastąpiła w stylistyce późnogotyckiej, w drugiej połowie XV wieku. Odtąd typowy dom kanonika był budowlą dwukondygnacyjną (wysoki parter oraz piwnica lub suterena). Część nadziemna składała się z frontowej sieni, usytuowanej od ulicy, która połączona była z tzw. „maashaus”, czyli reprezentacyjną salą, sklepioną kolebkowo, lub na jednym centralnym filarze. Pod koniec XV wieku zabudowę po wschodniej stronie kościoła oprócz kolejnych kanonii uzupełnił wydłużony dom proboszcza kaplicy, wzniesiony z fundacji rodziny Zápolya oraz dom plebani miejscowej parafii.
Po północno – zachodniej stronie obwarowań kościoła w XII wieku znajdował się dwór, przejęty w XIII wieku przez kapitułę i użytkowany do początku XV stulecia. Wzniesiony na czworobocznym, nieregularnym rzucie wielkości 57 x 94 x 76 x 86 metrów, otoczony był murem z kamienia łamanego, grubości od 1 do 1,3 metra. Wewnątrz obwodu w południowo – zachodnim narożniku wydzielona była mniejsza przestrzeń o wymiarach 17 x 32 metrów, której wschodnią część stanowiło pięć przylegających do siebie pomieszczeń. Południowa z tych budowli prawdopodobnie była kaplicą, bowiem składała się z podłużnej, prostokątnej nawy o wymiarach 5,4 x 6,6 metra i półkolistego, apsydialnego zamknięcia po stronie wschodniej. Z apsydy wyciosane w skalnym podłożu schody wiodły do pomieszczenia piwnicznego, zapewne o funkcji krypty. Bezpośrednio przy kaplicy od północy dobudowano kolejny podpiwniczony budynek, którego parter w planie miał kształt litery L. Przypuszczalnie pełnił on funkcję kapitularza. W kierunku północnym szereg zabudowań uzupełniała kolejna, mniejsza sala oraz większy dwuizbowy obiekt. Pomieszczenia mogły być siedzibami kantora, lektora i kustosza. W tej samej fazie budowy w zespole dworskim funkcjonował także większy budynek mieszkalny, zapewne przeznaczony dla prepozyta, dostawiony do południowego muru obwodowego. Miał w planie wymiary 9 x 10 metrów, od strony wschodniej był podpiwniczony, a przed północnym wejściem posiadał mur chroniący przed wiatrem. Wewnątrz składał się z dużego pomieszczenia i nierównego korytarza o szerokości 1,1-1,9 metra. W północno – zachodnim narożniku budynku, częściowo we wnętrzu pomieszczenia, a częściowo w korytarzu, od XIV wieku znajdował się piec hypocaustum. Mniej więcej pośrodku całego założenia dworskiego znajdowała się studnia o głębokości 23 metrów i prawdopodobnie baptysterium. Kilka innych gospodarczych budowli wniesiono we wschodniej części dziedzińca. W XIV wieku w południowo – wschodnim narożniku dostawiono nowy budynek o wymiarach 14 x 7,5 metra, którego proporcje wskazywałyby funkcję reprezentacyjną. Zmodernizowano w tym czasie także rezydencję prepozyta w południowej części dziedzińca, w której między innymi założono ogrzewanie podłogowe typu hypocaustum.
Stan obecny
Kościół św. Marcina jest dziś jednym z najcenniejszych przykładów architektury późnoromańskiej i gotyckiej na Słowacji, od 1993 roku wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Koncepcja trójnawowej pseudobazyliki z transeptem była unikalna w skali regionu, podobnie jak zaprojektowanie zachodniej części kościoła jako westwerku. Fasada kościoła do chwili obecnej zachowała romański wygląd, natomiast południowa kaplica Zapolyów uchodzić może za klejnot architektury gotyckiej. Warto zwrócić uwagę, że dolna część pierwotnej bryły kościoła, łącznie z całym romańskim cokołem, znajduje się dziś pod ziemią, z powodu podwyższonego na przestrzeni wieków poziomu terenu. Efektem barokowych i XIX-wiecznych prac są przede wszystkim północne aneksy kościoła oraz empora we wnętrzu korpusu.
Kościół św. Marcina zachował do dnia dzisiejszego ogromną ilość średniowiecznych detali architektonicznych oraz część z dawnego wyposażenia. Po wejściu do kościoła zwraca uwagę kamienna, późnoromańska rzeźba Lwa z drugiej połowy XIII wieku. W prezbiterium ustawiony jest ołtarz główny św. Marcina, złożony z gotyckich elementów z lat 1470-1478. Inne gotyckie ołtarze szafiaste z XV wieku znajdują się w nawach bocznych. W kościele zachowały się też fragmenty gotyckiej polichromii z 1317 roku, przedstawiające scenę z koronacji króla Karola Roberta.
Kościół i dawne zabudowania kanoników nadal otoczone są obwarowaniami. Ich najstarszy fragment, sięgający drugiej połowy XIII i XIV wieku, znajduje się od strony zachodniej i południowej kościoła. Pozostała część, przystosowana do broni palnej, pochodzi już z XVII wieku. Nie zachowała się rotunda św. Andrzeja, rozebrana w 1780 roku, w związku z barokową rozbudową pałacu biskupiego, ani kaplica Panny Marii, wyburzona w 1781 roku. Późnoromański pałac prepozyta (Muthmerianum) zachował się, ale na skutek barokowej przebudowy utracił pierwotne cechy stylistyczne (w piwnicach odkryto jedynie jedno zamurowane okno i pierwotne wejście).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glejtek M., Labanc P., Olejník V., Od počiatkov Spišskej Kapituly po vznik biskupstva, Ružomberok 2021.
Hanuš M., Teplovzdušné vykurovanie v stredoveku na území Slovenska, „Slovenská archeológia”, LXIX/1, 2021.
Janovská M., Olejník V., Stavebný vývoj Katedrály sv. Martina a jej okolia v Spišskej Kapitule [w:] Sanace dřevěných konstrukcí. Sborník příspěvků k odborně-metodickému semináři, Opava 2013.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.