Historia
Zamek zbudowano prawdopodobnie przed 1250 rokiem, w ramach szeroko zakrojonej akcji fortyfikowania państwa po najeździe tatarskim. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1255, kiedy król Bela IV właśnie w murach Ľupčy nadał prawa miejskie Bańskiej Bystrzycy. Ľupča była własnością królów węgierskich, którzy od początku jej istnienia aż do czasów Macieja Korwina traktowali ją jako jedną ze swych rezydencji i wyprawiali się stąd na łowy. Szczególnie częstymi gośćmi na zamku bywali Bela IV, Ludwik Wielki, Zygmunt Luksemburczyk z królową Elżbietą Cellijską oraz Maciej Korwin. Zamek kontrolował również stary szlak biegnący doliną Hronu ze Zvolena do Brezna i dalej na Spisz.
W początkach XIV wieku (w 1306 roku) zamek został zajęty przez Mateusza Csáka, po którego śmierci w 1321 roku powrócił do domeny królewskiej. W imieniu władcy zarządzali nim prywatni zarządcy, którymi często byli zwoleńscy żupani, wśród nich Donch, dla którego była to druga co do znaczenia siedziba. W 1424 roku Zygmunt Luksemburczyk darował całą zwoleńską żupę małżonce, królowej Barbarze, a ta w 1439 przekazała ją córce i następczyni, królowej Elżbiecie. Podobnie jak wiele innych słowackich zamków, również Ľupča dostała się pod wpływy Jana Jiskry, wezwanego przez Elżbietę na pomoc po śmierci Albrechta Habsburga. Zamkiem władał wówczas Jiří Horváth, pierwotnie kapitan zamkowego garnizonu. On i jego potomkowie dzierżyli zamek do 1447 roku, następnie wrócił w ręce króla Macieja Korwina, który był ostatnim węgierskim władcą, regularnie bywającym na zamku. W międzyczasie w 1443 roku zamek uszkodzić miało silne trzęsienie ziemi.
W 1490 roku królowa Beatrycze, wdowa po Macieju, sprzedała Ľupče rodzinie Dóczych, którzy dokonali gruntownej, późnogotyckiej przebudowy zamku. Władanie Dóczych odznaczało się okrucieństwami, rozbojami, twardym traktowaniem poddanych i zbrojnymi wyprawami przeciwko wolnym górnikom z Brezna, dlatego w końcu w 1531 roku z rozkazu królowej Marii, zamek zajęło królewskie wojsko pod wodzą zwoleńskiego żupana i kapitana Krzysztofa Thurna. Jego status został ostatecznie uregulowany w 1547 ugodą z Dóczymi, którzy zainkasowali 10 tysięcy dukatów za zrzeczenie się praw do majątku. Odtąd zamkiem zarządzali kolejni dzierżawcy, początkowo bańskobystrzycki urząd górniczy.
W 1531 roku rozpoczęła się kolejna przebudowa zamku, prowadzona z inicjatywy rodu Thurn. Wiązała się z zagrożeniem ze strony Turków oraz postępami w sztuce oblężniczej. Prace te już w stylistyce renesansowej kontynuował w latach 1570-1590 kolejny właściciel zamku, Pavel Rubigal oraz jego syn. W 1605 roku załoga zmodernizowanego zamku pod dowództwem Gaspara Tribela, odparła oblężenie wojsk Stefana Bocskaya.
W drugiej połowie XVII wieku dzięki małżeństwu z Marią Secsy zamek trafił w ręce węgierskiego palatyna, Franciszka Vesselenyiego, który w 1662 wykupił go na własność. W 1666 roku w Ľupčy węgierscy magnaci zawiązali antyhabsburski spisek, na czele którego stanął palatyn. Spisek wkrótce został jednak wykryty, a wszystkie majątki zmarłego palatyna skonfiskowano. W 1678 roku zamek został zdobyty przez powstańców Imre Thokolyego, którzy jednak wkrótce musieli go opuścić. Ponownie węgierscy powstańcy zdobyli Ľupče w 1703 roku, lecz po czterech latach została odbita przez wojska cesarskie. W 1861 zamek częściowo spłonął, a wyremontowano go w 1875. Od tego czasu mieścił się w nim sierociniec. Po upadku Słowackiego Powstania Narodowego przez krótki czas więziono tu pojmanych partyzantów, a po wojnie była tu siedziba misjonarzy. Od 1989 pozostawał opuszczony. W ostatnich latach rozpoczęto remont, finansowany głównie przez prywatnych sponsorów, a w 2005 roku na zamku otwarto muzeum.
Architektura
Najstarsza część, czyli późniejszy górny zamek, zajmowała wierzchołek wzgórza i była otoczona owalnym murem obronnym. Składała się z kwadratowej wieży i budynków mieszkalnych ciasno ulokowanych na małym dziedzińcu. Prawdopodobnie w północnej części dziedzińca stanął budynek reprezentacyjnego pałacu. Wieża posiadała trzy kondygnacje dostępne za pomocą drewnianych schodów, wewnętrzne wymiary 4 x 4 metry i zapewne pełniła funkcje mieszkalne. Na najniższym poziomie znajdowała się studnia, a przyziemie zwieńczone było sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Pod koniec XV wieku w ramach wielkiej późnogotyckiej przebudowy zmodyfikowano system murów obronnych, wznosząc od wschodu masywną wieżę artyleryjską. Podniesiono również standard i wielkość części mieszkalnej budując w zachodniej i wschodniej części dziedzińca nowe budynki, przystawione do wewnętrznych ścianach murów obronnych i częściowo stykające się ze starą wieżą główną. Nieco później, zapewne już na początku XVI wieku na zboczu po południowej stronie wytyczono nowy pas obwarowań do którego droga wiodła od strony północnej.
W pierwszej połowie XVI wieku, po 1531 roku, po stronie północnej dostawiono półokrągłą basteję o funkcji barbakanu, zaopatrzoną w późnogotycki portal i umieszczoną na miejscu wcześniejszej bramy. Natomiast w zachodniej części rdzenia zamku pałac mieszkalny zaopatrzono w okienny wykusz. W drugiej połowie XVI stulecia do południowej części zamku górnego dobudowano potężną, kwadratową wieżę, zwaną Rubigalową. Otrzymała ona w planie wymiary 12 x 10 metrów i trzy kondygnacje. W przyziemiu obok niej poprowadzono nowy wstęp na teren głównego zamkowego dziedzińca, a reprezentacyjną komnatę na piętrze połączono z gankiem w koronie murów obwodowych. W okresie tym powstał także unikalny, wyciosany w skale korytarz o 112 metrach długości wiodący z zamkowej studni do budynku pod zamkiem. Rozbudowa z drugiej połowy XVI wieku przyczyniła się także do powstania obwarowanego podzamcza po łatwiej dostępnej, wschodniej stronie wzgórza. Dobudowano tam nowy obwód murów wzmocniony trzema basztami.
Stan obecny
Układ zamku górnego przetrwał w niezmienionej formie od XVI wieku, kiedy to jego pomieszczenia oraz dwie wieże: Rubigalowa i półokrągła po północnej stronie, zostały przystosowane do celów mieszkalnych. Mury obronne zamku dolnego są niskie i przesłonięte przez rosnące na wzgórzu drzewa. Zamek od 2002 roku jest własnością huty żelaza w Podbrezowej, która prowadzi jego remont. Niewielka stała ekspozycja obejmuje pewną ilość naczyń, kilka sztuk broni i obrazów. Są tu również prezentowane wykopaliska z pobliskiego klasztoru. Poza nielicznymi przypadkami nie zachowały się meble ani wyposażenie zamkowych pomieszczeń. Za to same pomieszczenia i mury są w dobrym stanie. Zamek nie ma jeszcze ustalonych oficjalnych godzin otwarcia, niemniej latem jest czynny codziennie z wyjątkiem poniedziałków w godzinach 10.00-16.00, w pozostałych miesiącach tylko w weekendy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.