Historia
Zamek Slanec (węg. Szalánc) zbudowany został przez przedstawiciela rodu Aba między 1270 a 1281 rokiem. W dokumencie sygnowanym pierwszą z tych dat zamek nie był jeszcze wspominany, natomiast w 1282 roku już funkcjonował. W tymże roku król Władysław IV Kumańczyk nadał ziemię Léh komesowi Guentyrowi, synowi Oroda de Kynis, który brał udział w kilku królewskich wojennych wyprawach i udowodnił swoją lojalność pod zamkami Sárospatak i Slanec (Zalanch). Guentyr walczyć miał szczególnie bohatersko podczas oblężenia Slanca, dopóki nie został zraniony kilkoma kamieniami i nie zaczął krwawić. We wspomnianym roku właściciele zamku stanęli po stronie zbuntowanego palatyna Finta z innej linii Abów. Najwyraźniej w kolejnych latach uzyskali przebaczenie, gdyż nie utracili swego zamku.
Fundatorem zamku był zapewne Peter ze Slanca (de Zalanch), założyciel slaneckiej gałęzi rodu Abów. W 1303 roku jego potomkowie, synowie Michal i Peter oraz wnuk Ladislav, postanowili nie dzielić zamku, tylko zarządzać nim wspólnie. Michal i Peter nabyli zamek, wsie Slanec i Olšovany, a także połowę Ďurkova, podczas gdy Ladislav musiał zadowolić się wsią Ruskov i drugą połową Ďurkova. W dokumencie tym nie odnotowano, by zamek zbudowany został za ich życia przez któregoś z sygnatariuszy, musiał więc zostać ufundowany przez zmarłego Petera.
Ród ze Slanca nie wykorzystywał zamku zbyt długo. Po bitwie pod Rozhanowcami w 1312 roku, wspomniany Peter i Vavrinec ze Slanca zaciągnęli się na służbę Viliama Drugetha, który uczynił ich kasztelanami na swoich zamkach w Spiszu i Dunajcu. W 1329 lub 1330 roku Peter i Vavrinec dokonali z Drugethem wymiany dóbr, zrzekając się zamku Slanec w zamian za cztery wsie w regionie Szaryszu. Jeszcze w tym samym 1330 roku Viliam Drugeth spisał testament, w którym swojego brata Mikuláša Drugetha wyznaczył na dziedzica zamku Slanec i kilku innych warowni, przy czym Slanec tworzył wówczas wspólną jednostkę administracyjną z sąsiednim Paričem. Status ten potwierdził dokument z 1335 roku, kiedy to magister Gál, syn Juraja, został wymieniony jako kasztelan na zamkach Slanec i Parič. Po śmierci Viliama Drugetha w 1342 roku, Slanec pomimo testamentu przeszedł na własność królewską, gdyż Viliam nie miał potomków płci męskiej.
Od 1342 roku do ostatniej ćwierci XIV wieku król nadawał zamek Slanec „pro honore” abowskim żupanom. Oznaczało to, że mieli oni prawo użytkowania majątku Slanec w czasie wykonywania swoich obowiązków. Tylko jeden z żupanów pełnił jednocześnie funkcję kasztelana slaneckiego. W latach 1343-1360 kasztelanem i jednocześnie żupanem był magister Peter, zwany Pohárnikiem. Swój przydomek zawdzięczał on temu, że pełnił funkcję podczaszego u króla Karola Roberta. Peter za życia przebywał głównie na dworze królewskim, w związku z czym musiał wyznaczyć podkasztelana, aby ktoś faktycznie zarządzał zamkowym majątkiem.
Po śmierci króla Ludwika, w okresie wewnętrznych konfliktów, rozległe dobra królewskie były stopniowo rozdzielane różnym szlacheckim rodom w zamiana za ich poparcie. Slanec w 1387 roku uzyskała rodzina Lossonczy (de Losonch), a konkretnie Ladislav z Lučenca (Lossonczy), który stał niezłomnie po stronie królowej wdowy po śmierci króla Ludwika i wspierał Karola II w walce o tron (Ladislav brał udział w uwolnieniu pojmanej królowej Elżbiety, ponadto wojska pod jego dowództwem uwolniły po zamordowaniu Elżbiety jej córkę Marię i przywiozły ją do Zygmunta Luksemburczyka). Szczytem kariery Ladislava było uzyskanie godności bana slawońskiego. Ponieważ nie miał on do dyspozycji innej rezydencji zamkowej, kazał przebudować Slanec zgodnie z trendami dojrzałej architektury gotyckiej.
Następcą Ladislava był jego syn Žigmund. Poszedł on w ślady ojca i dołączył do wiernych zwolenników króla Zygmunta Luksemburczyka. W zamian za zasługi obdarowany został dobrami ziemskimi na terenie Siedmiogrodu, co wpłynęło na losy zamku Slanec, który wraz ze wzrostem posiadłości Lossonczych stopniowo wydostawał się z centrum uwagi członków rodziny. Przez cały XV wiek był zamieszkiwany przez któregoś z mniej ważnych przedstawicieli rodu lub ewentualnie wyznaczonych przez nich kasztelanów, ale unikał większych przekształceń. Jedynie między 1521 a 1523 rokiem z inicjatywy Žigmunda Lossonczy, za pośrednictwem jego kasztelana Juraja Chapy, przeprowadzona została późnogotycka przebudowa. Prace te ukończyła po śmierci Žigmunda wdowa Katarína Dóczy, która ponownie prowadziła ją przez kasztelana Chapę, gdyż sama nie przebywała na zamku. W związku z zakończeniem budowy zbiornika na wodę, którą rozpoczął jej mąż, ostrzegła kasztelana, że przy kamieniarce nie wolno pracować żadnym poddanym. Nakazała koszty prac opłacić przekazanymi pieniędzmi, określiła ponadto w jaki sposób poszczególni poddani powinni uczestniczyć w przebudowie.
Ostatnim żyjącym przedstawicielem rodu Lossonczy była Anna, córka Štefana Lossonczy. Na podstawie jej testamentu z 1593 roku, za zgodą króla jej drugi mąż, baron Žigmund Forgách (Forgacs) stał się właścicielem zamku. Slanec nie stanowił dla niego ważnego majątku ze względu na duże odległości od innych dóbr. W związku z tym w 1599 roku przekazał zamek Jurajowi Hoffmanowi, rajcy komory spiskiej, w zamian za udzielenie pożyczki w wysokości 12 000 węgierskich złotych. Slanec pozostał jednak w majątku Forgacsów, dzięki czemu w czasie antyhabsburskiego powstania z lat 1644 – 1645 zamek wykorzystywany był jako bezpieczne miejsce do przechowywania drogocennych przedmiotów rodowych Barbory Batthyány, żony Jána Forgacsa. W czasie powstania Imricha Thókóly, w 1679 roku zamek podpalili powstańcy. Od tego czasu do XIX wieku budowla pozostawała opuszczona. Dopiero w 1815 roku za sprawą Jozefa Forgacsa odbudowano cylindryczną wieżę i umieszczono w niej rodowe archiwum. Plany odbudowy pozostałej części ruin i utworzenia w nich rodowego muzeum były wprowadzane w życie bardzo powoli, a ostatecznie unicestwiła je II wojna światowa.
Architektura
Zamek wzniesiono na lekko podłużnym, skalistym grzbiecie wzgórza, stanowiącego skrajną, wschodnią część większego masywu Gór Slańskich. Najwyższe i najbardziej strome toki wzniesienia najlepszą ochronę zapewniały od strony południowej i wschodniej, gdzie opadały ku dolinie otwierającej się na Nizinę Wschodniosłowacką. Nieco bardziej przystępne podejście było na północnym – zachodzie, w miejscu połączenia góry zamkowej z większym i wyższym szczytem o nazwie Kradová.
Skrajną, południowo – wschodnią część wzgórza ufortyfikowano murem obronnym, obejmującym niewielki dziedziniec o rzucie zbliżonym nieco do prostokąta o wymiarach 19 × 15 metrów. Pierwotna grubość muru wynosiła około 1,4 metra, wysokość natomiast sięgała nawet do 11 metrów. W koronie muru poprowadzony był chodnik straży, zabezpieczony blankowanym przedpiersiem (krenelaż). Po stronie północno – zachodniej dwa krótkie odcinki muru połączono z cylindryczną wieżą, usytuowaną na skale w najwyższym punkcie terenu, większą częścią masy wysuniętą poza obszar dziedzińca. Zabudowa mieszkalna zamku usytuowana była początkowo w niewielkim budynku przystawionym do muru obronnego w południowo – wschodnim narożniku dziedzińca. Prawdopodobnie w skład wczesnogotyckiego zamku z XIII wieku wchodziło też niewielkie, szerokie na około 4 metry międzymurze po stronie południowo – wschodniej, być może powiększające się po wschodniej stronie zamku do formy podzamcza. Jego rola mogła być związana z pierwotną drogą dojazdową do zamku.
Cylindryczna wieża początkowo podzielona była na cztery kondygnacje o wysokości około 14 metrów. Pierwotnie posiadała zewnętrzną średnicę długości 8 metrów i wewnętrzną przestrzeń prawie 4,5 metra, z murami grubości jedynie 1,8 metra, utworzonymi z kamienia eratycznego z przewagą dużych brył w licu. Niska i ciemna, pozbawiona otworów kondygnacja przyziemia, zakończona była płaskim stropem belkowym. Dostępna była tylko przez otwór w stropie z poziomu drugiej kondygnacji, gdzie znajdowało się wejście do wieży z zewnątrz, osadzone od północnego – wschodu na wysokości około 5 metrów nad terenem dziedzińca. Wejście posiadało wysunięty na zewnątrz drewniany podest, do którego zapewne prowadziły zewnętrzne schody lub ganek. Nad wejściowym piętrem wieża posiadała jeszcze dwie kondygnacje mieszkalne, obie przykryte płaskimi stropami. Trzecią kondygnację oświetlało co najmniej jedno okno szczelinowe z bocznymi siedziskami we wnęce okiennej, natomiast czwartą kondygnację wieży oświetlała para identycznych okien. Jej trzeci otwór okienny zapewne przebity został wtórnie.
Najstarszy budynek mieszkalny miał wewnętrzną szerokość 5,6 metra i bliżej nieznaną, ale zapewne niewielką długość. W przyziemiu oświetlały go od strony zewnętrznej jedynie dwa szczelinowe otwory. Być może większe okna otwierały się na dziedziniec. Wnętrze było jednokondygnacyjne, przykryte drewnianym stropem nad którym znajdowało się poddasze zwieńczone jednospadowym dachem. Budynek zapewne nie był podzielony na mniejsze pomieszczenia. Jeśli wydzielono jakieś mniejsze izby, to jedynie przy użyciu lżejszych ścianek działowych. Charakterystyczne było umieszczenie całej konstrukcji w najlepiej chronionej części zamku, wewnątrz przewyższających go i osłaniających murów obronnych. Znajdujące się w budynku pomieszczenie mieszkalne było jednak zapewne tylko uzupełnieniem dwóch komnat wieży cylindrycznej, która była centralną (najważniejszą) częścią wczesnogotyckiego zamku.
Pod koniec XIV wieku w południowo – wschodniej części dziedzińca, na miejscu starego budynku mieszkalnego i przy wykorzystaniu dwóch ścian wczesnogotyckiego muru obronnego, wzniesiony został trójkondygnacyjny budynek mieszkalno-obronny o wieżowym charakterze, zajmujący obszar prostokąta o wymiarach 10,3 x 13 metrów. Zwieńczono go galerią ze stanowiskami obserwacyjnymi i strzeleckimi, podtrzymywaną przez kamienne, wysunięte z lica ścian wsporniki. W przyziemiu budynek podzielony był wzdłużnie na dwa trakty, zorientowane na południowy – zachód i północny – wschód. W północno – wschodnim trakcie bezpośrednio przy wieży znajdowały się pomieszczenia przejściowe z portalami do sąsiedniego traktu pałacowego oraz do poszczególnych kondygnacji wieży. Znaczną partię traktu stanowiła jego środkowa część o wymiarach około 9 × 6 metrów, gdzie pomieszczenia o płaskich stropach rozmieszczono na trzech poziomach jeden nad drugim. Główną przestrzenią reprezentacyjną było prawdopodobnie pomieszczenie na drugiej kondygnacji z belkowym stropem osadzonym na profilowanych konsolach. Po stronie południowo – wschodniej trakt kończył się kaplicą zamkową, która przechodziła przez dwie kondygnacje pałacu, a nad nią znajdowała się izba mieszkalna z kominkiem. Pod kaplicą funkcjonowało podziemne pomieszczenie pokryte wysokiej jakości tynkami, sugerującymi wykorzystywanie go jako zbiornika na wodę. Południowo – zachodni trakt pałacu miał około 4,7 metra szerokości, a jego podłoga była położona około 1,5 do 2 metrów niżej niż podłoga traktu północno – wschodniego.
Na przełomie XIV i XV wieku znacznie zwiększono grubość murów wieży cylindrycznej, w celu dobudowania jeszcze jednej kondygnacji. Ponadto zwieńczono ją machikułami i krenelażem. Wieża prawdopodobnie początkowo miała na górnej kondygnacji połączenie z sąsiednim murem obronnym, funkcjonujące poprzez drewniany ganek lub mostek. Po rozbudowie z końca XIV wieku łączyła się już prawie bezpośrednio z budynkiem mieszkalnym, który wówczas przedłużono w kierunku północnym. Okalające ją machikuły i krenelaż umieszczone były na tej samej wysokości co podobna galeria obronna budynku mieszkalnego.
Pod koniec XV lub na początku XVI wieku zamek został powiększony o przedzamcze w północnej części skalistego wierzchołka, gdzie ulokowano pomieszczenia gospodarcze oraz wykuto w skale 10 metrowej głębokości zbiornik na wodę. Z tej strony prowadziła do zamku jedyna droga, toteż umieszczono tam dodatkową wieżę opartą na stromym skalnym występie i wykuto w skale przed murem fosę, pokonywaną po zwodzonym moście. Wieża północna miała w plenie kształt trapezu i najpewniej połączona była z gankiem obronnym umieszczonym w koronie murów obwodowych. Budynek bramny umieszczono w załamaniu muru po stronie północnej. Przy kurtynie zachodniej umieszczono natomiast małą czworoboczną wieżyczkę.
Stan obecny
Zamek znajduje się w postaci trwałej ruiny, a jego głównym elementem jest cylindryczna wieża i jedna ze ścian prostokątnego donżonu. Dzisiejszy wygląd wieży jest jednak efektem remontu przeprowadzonego przez Jozefa Forgacsa w XIX wieku, choć zachowała ona wiele detali architektonicznych z okresu wczesnego i dojrzałego gotyku. Z czasów nowożytnych remontów pochodzą elementy betonowe, m.in. wsporniki galerii i część stropów. W murach sąsiedniego budynku mieszkalnego zachował się wschodni odcinek starszego muru obwodowego z XIII wieku, wciąż sięgający wysokości prawie 11 metrów. Widoczne są w nim elementy zamurowanego krenelażu i dawnego chodnika straży. Renesansowe przekształcenia budynku pałacu zmieniły jego wygląd w minimalnym stopniu. Dotyczyły głównie wprowadzonych gdzieniegdzie sklepień, co wymagało przesunięcia poziomu pierwotnych podłóg w niektórych pomieszczeniach południowo – zachodniego traktu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Janura T., Rusnák R., Šimkovic M., Trnkus L., Nové poznatky z výskumov hradu Slanec, „Archæologia historica”, 41/2016/1.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Słowacji Wschodniej, Warszawa 2005.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.