Historia
Pierwsze wzmianki o Sklabiňie odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1258 i 1262 roku. Wspomniano wówczas jedynie osadę, której właścicielem w czwartej ćwierci XIII wieku stał się zwoleński żupan Donch (Donč). W 1309 roku wydał on już dokument na zamku, do prac budowlanych musiało więc dojść pomiędzy wspomnianymi datami, najpewniej pod koniec trzeciej ćwierci lub w czwartej ćwierci XIII wieku. Fundatorem zamku mógł być sam Donch, znany z wielu innych inwestycji budowlanych, lub ewentualnie jego poprzednik.
W 1339 roku, po objęciu przez Doncha władzy nad majątkiem w Komárnie, Sklabiňa stała się własnością królewską, przy czym tamtejsi kasztelanowie pełnili także funkcję żupanów turczańskich. Status ten zamek posiadał przez bardzo długi okres. Dopiero w 1410 roku, z powodu problemów finansowych Zygmunta Luksemburczyka, oddany został w zastaw Andrzeja Balickiego, a następnie od 1433 roku Mikołaja Balickiego, który panem na Sklabiňie tytułował się jeszcze w 1451 roku. W jego czasach nastąpiła pierwsza poważna rozbudowa zamku, przeprowadzona prawdopodobnie na skutek zniszczeń związanych ze zdobyciem Sklabiňy przez husytów w 1434 roku i spaleniem zamku. W 1470 roku majątek zamkowy należał na zasadzie zastawu do Jána Ernsta, administratora królewskiej komory, który uzyskał go wraz z urzędem żupana turczańskiego. Już jednak pięć lat później żupanem był niejaki Pavol Pek, a w 1487 roku zamek przejęty został przez Macieja Korwina i włączony do dóbr jego syna Jana. Z inicjatywy króla lub jego syna, w Sklabiňie przeprowadzono wówczas późnogotycką przebudowę, skupioną między innymi na zamkowej kaplicy.
W 1494 roku Sklabiňa trafiła do rąk rodu Zapolya, choć realnie mogli oni zająć zamek dopiero po śmierci Jana Korwina pod koniec 1504 roku. W toku walk o węgierską koronę z drugiej ćwierci XVI wieku, zamek Zapolyów zajęty został w 1526 roku przez wojska ich konkurentów, Habsburgów. Rok później połowa zamkowych dóbr trafiła do rąk Františka Révaya, który sześć lat później został „dziedzicznym i wiecznym żupanem Turca”. Całą Sklabiňę na własność ród Révayów zdołał skupić w swych rękach w 1540 roku. Dzięki temu, a także w związku ze wzrastającym zagrożeniem tureckim, mogli oni przystąpić do rozbudowy zamku i przystosowania jego obrony do użycia broni palnej. W 1554 roku wyłożyć mieli na naprawy zaniedbanego elementów znaczną sumę tysiąca złotych, zaś w 1563 roku wzmocnili obwarowania w rejonie zewnętrznej bramy. Ostatecznie Sklabiňa nigdy nie musiała się mierzyć z wojskami tureckimi, za to w 1605 roku zamek tymczasowo zajęty został przez zbrojnych Bocskaya. W tym samym mniej więcej czasie żupny sejmik uznał możliwości obronne zamku za niewystarczające i podjął decyzję o ich wzmocnieniu. Przebudowa prowadzona była przez Petra Révaya, ówczesnego żupana i strażnika korony węgierskiej.
Pod koniec XVII wieku, wraz ze zmniejszeniem zagrożenia ze strony tureckiej, znaczenie zamku zaczęło maleć. W 1746 roku urząd żupana przeniesiono do Martina, lecz zapewne już od kilkunastu lat główne komnaty leżącego na uboczu zamku nie były zamieszkiwane. Od połowy XVIII stulecia zamek zaczął szybko podupadać, jedynie przez jakiś czas mieściło się w nim jeszcze żupne archiwum, a później arsenał. Budowla została całkowicie opuszczona na przełomie XVIII i XIX wieku, za wyjątkiem renesansowego pałacu na podzamczu, używanego przez Révayów w letnich okresach. Tą najlepiej zachowaną część zniszczył pożar z 1944 roku, podłożony przez wojska niemieckie.
Architektura
Najstarsza część zamku usytuowana została na szczycie wzniesienia, opadającego wysokimi zboczami do dolin po stronie wschodniej i południowej. Na północnym – zachodzie stok był łagodniejszy, obniżał się tam bowiem do przełęczy pomiędzy wzgórzem zamkowym w pozostałą częścią rozległego płaskowyżu. Droga do zamku wiodła od strony zachodniej, płytką doliną niewielkiego strumienia, z której osiągała gospodarcze zabudowania podzamcza na terenie przełęczy, a następnie po zakręceniu wspinała się na teren głównej części zamku.
Rdzeń zamku posiadał wieloboczny obrys murów obronnych o wymiarach 48 x 27 metrów, otaczających mały dziedziniec o nieregularnym, zbliżonym do trapezu kształcie, pośrodku którego wyciosano w skale zbiornik na wodę. Wewnątrz murów do ścian przystawiono obiekty mieszkalne, reprezentacyjne i gospodarcze, początkowo być może o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Zamek pierwotnie był budowlą bezwieżową, której obrona oparta była na silnych murach obwodowych. Były one zwieńczone chodnikiem straży i krenelażem, zamurowanym po podwyższeniu ścian i dostawieniu kolejnych skrzydeł, które ostatecznie zajęły każdą stronę dziedzińca. Wjazd prowadził przez bramę położoną w północno – wschodniej części obwodu. Była ona zabezpieczona głębokim przekopem, ponad którym przerzucano drewniany most.
W czasie odbudowy i rozbudowy z XV wieku, zamek otoczono drugim, ponad dwumetrowej grubości murem, wydzielającym pacham o około 10 metrach szerokości. Przed bramą i po stronie południowo – wschodniej parcham poszerzał się do około 20 metrów, tworząc obszar wąskiego podzamcza. W linii zewnętrznego muru od zachodu dostawiono dwie wieloboczne, niewielkie baszty z ostrymi narożnikami skierowanymi w przedpole, o wysokości niewiele większej niż sąsiednie kurtyny. Od strony wewnętrznej baszty te były otwarte. Obrona skupiona została w nich na drugich kondygnacjach, zwieńczonych przedpiersiem z krenelażem. Południowego fragmentu obwarowań broniła czworoboczna baszta ze ściętymi czołowymi narożnikami, również zwieńczona krenelażem i początkowo otwarta od strony międzymurza (tylną ścianę dobudowano na początku XVI wieku). W północnej, narożnej części parchamu usytuowano budynek bramny, który posiadał w planie kształt trapezu o wymiarach 14 x 8-11 metrów, mieścił trzy kondygnacje oraz dysponował wykuszem nadwieszanym na piętrze elewacji północno – wschodniej. W drugiej połowie XV wieku tą masywną budowlę wzmocniono przedbramiem z wieżą podkowiastą wysuniętą ku północnemu – wschodowi.
Na zamku górnym w XV wieku powiększona została zabudowa mieszkalna, zapewne już wówczas otaczająca wszystkie strony dziedzińca. Bramę wzmocniono od strony zewnętrznej, umieszczając na terenie parchamu wieżę na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 7,5 x 8 metrów, podobnie jak w budowlach zewnętrznego obwodu ze ściętymi zewnętrznymi narożnikami. Jej górne dwie kondygnacje zajmowała kaplica św. Andrzeja z dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym i emporą. Do nawy wchodziło się z pierwszego piętra przyległego budynku mieszkalnego, natomiast na emporę wiodło przejście z poziomu drugiego piętra. Empora opierała się na półkolistym gurcie, a z jej górnej części wychodził gzyms obejmujący boczne ściany kaplicy. Na poziomie tego gzymsu osadzono dwa doświetlające wnętrze ostrołukowe okna. Żebra sklepienia opuszczone były na przyścienne służki, naprzemiennie gładkie i śrubowo skręcone, wyposażone w kapitele zdobione roślinnymi motywami. W miejscach przecięć żebra spięto zwornikami, z których jeden posiadał wyobrażenie kruka, symbol fundatora, Macieja Korwina lub jego syna.
W drugiej połowie XVI stulecia zamek powiększył się o teren drugiego podzamcza, w związku ze zmianą drogi wjazdowej, przesuniętej do południowej części założenia. Nową zewnętrzną bramę umieszczono poniżej XV-wiecznej baszty ze ściętymi narożnikami i zabezpieczono drobną basztą cylindryczną. Drugą bramę umieszczono w poprzecznym murze po stronie południowo – wschodniej. Jej ochronę zapewniała masywna czworoboczna budowla, osadzona pod skosem w linii XV-wiecznego muru obronnego. Posiadała ona wymiary 14 x 15 metrów i trzy kondygnacje z otworami strzeleckimi przeznaczonymi dla dział. W miejscu starej, pozbawionej pierwotnej funkcji bramy, wzniesiono budynek mieszkalny z wieloboczną wieżą działową, skierowaną w stronę przedpola zamku i drogi dojazdowej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w formie ruiny zachowały się: wieża bramna zamku górnego, baszta południowo – zachodnia z XV wieku, budynek południowy z XVI stulecia oraz północna część obwarowań podzamcza, przekształcona w XVI i XVII wieku na nowożytny pałac. Na zamku górnym mury XIII-wieczne przetrwały głównie po stronie południowo – zachodniej. Gotyckie pomieszczenia uległy zawaleniu, lecz być może ich najniższe kondygnacje ukryte są pod zwałami gruzu i ziemi. Ruiny zamku od 2000 roku znajdują się pod zarządem stowarzyszenia Donjon z Martina, które prowadzi rekonstrukcję niektórych obiektów oraz konserwację pozostałej części. Teren został z inicjatywy organizacji oczyszczony z zieleni i uprzątnięty, wytyczono ścieżkę dla turystów oraz ustawiono tablice informacyjne. Przeprowadzono też najpilniejsze prace konserwacyjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Národné kultúrne pamiatky na Slovensku – okres Martin, red. L.Szerdová-Veľasová, V.Kapišinská, Bratislava 2012.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.