Historia
Niewielki klasztor ufundował w swoich dobrach biskup Jakub z Nitry w 1224 roku. Konwent założono na miejscu, gdzie prawdopodobnie już od XI wieku rozwijał się kult mnicha Benedykta, który w jaskiniach pod Skalką miał mieć swoją pustelnię. Następnie w Skalce wybudowano kościół pod wezwaniem św. Benedykta i Wszystkich Świętych, wzmiankowany w źródłach pisanych w 1208 roku, choć nie ma pewności czy wzniesiony został on w miejscu późniejszego klasztoru, czy też na tzw. Malej Skalce, gdzie według legendy Benedykt został zabity przez rabusiów i wrzucony do Wagu.
Dokument fundacyjny klasztoru pozwalał miejscowym mnichom, wbrew zasadom benedyktyńskiego monastycyzmu, na aktywną pracę wśród wiernych. Mieli oni prawo głosić kazania i spowiadać w całej diecezji nitrzańskiej. Uposażenie ziemskie klasztoru powiększył nadaniem król Bela IV, ogólnie jednak Skalka należała do mniejszych i gorzej wyposażonych domów zakonnych, czemu zapewne odpowiadała skromniejsza forma architektoniczna. W budowie klasztoru mógł brać udział warsztat powiązany z cysterskim opactwem Velehrad na Morawach, na którego konsekracji w 1228 roku obecny był fundator, biskup Jakub z Nitry (na powiązania wskazywałoby też podobieństwo detali architektonicznych romańskiego portalu ze Skalki).
Wraz ze śmiercią króla Andrzeja III w 1301 roku, na Węgrzech nastąpił okres politycznej niestabilności i walka ugrupowań zmierzających do umieszczenie na tronie swojego faworyta. Palatyn Máté Csák (Matúš Čák) z Trenčína poparł czeskiego króla Wacława III, natomiast biskup nitrzański należał do drugiego ugrupowania politycznego, które za zgodą papieża Bonifacego VIII poparło wybór Karola Roberta Andegaweńskiego. Opat Štefan ze Skalky nie dał się wciągnąć w walki polityczne i odprawiał msze zarówno w klasztorze, jak i na zamku w Trenčínie aż do śmierci Csáka w 1321 roku. Pomimo ciężkiego okresu dla królestwa, klasztor dzięki mecenatowi palatyna prawdopodobnie został wówczas rozbudowany w stylistyce gotyckiej. W 1328 roku Karol Robert potwierdził wszystkie przywileje opactwa. Następnie klasztor rozwijał się bez perturbacji do czasów wojen husyckich. Podczas najazdu z 1431 roku Czesi zdobyli Trenčín i najprawdopodobniej zniszczyli klasztor na Skalce, choć nie przekazano o tym żadnych informacji w źródłach pisanych.
Na początku XVI wieku nastąpił stopniowy upadek życia religijnego w klasztorze, co odnotowała wizytacja benedyktynów w 1508 roku, która wykazała, że administratorem klasztoru był wówczas 18-letni Michal Rožoň, a oprócz niego w konwencie znajdował się tylko jeden benedyktyn i jeden cysters. W 1528 roku cesarz Ferdynand I podpisał w Bratysławie dokument, na podstawie którego oddał swoje prawo patronatu nad klasztorem w Skalce biskupowi nitrzańskiemu Štefanowi Podmanickiemu i jego następcom, aby w przypadku jego całkowitego opustoszenia mogli je powierzyć innym osobom. Także w tym samym roku klasztor zajęły wojska cesarskiego generała Katziangera, który dobra opackie wykorzystał na opłacenie wojska.
W 1644 roku opustoszały klasztor za zgodą Ferdynadna III przekazany został jezuitom. W latach 1667-1669 odnowili oni klasztor w stylistyce barokowej, a dalsze przekształcenia miały miejsce w latach 1712-1713, w ramach usuwania zniszczeń z okresu antyhabsburskich powstań. Odnowiona została kaplica, wzniesiono nowy mur nad Wagiem, zaś w 1735 roku utworzono 180 kamiennych stopni prowadzących z drogi do bramy klasztornej. Ostatnie prace remontowe jezuici przeprowadzili w 1768 roku, kiedy to wszystkie budynki klasztoru pokryli nowymi dachami. Po kasacie zakonu jezuitów majątek klasztoru przeszedł na własność państwa. Kiedy pijarzy z Trenčína odmówili zarządzania klasztorem ze względu na znaczne koszty remontu, cały teren przydzielono parafii Skalka nad Váhom. Na początku XIX wieku klasztor wydzierżawił hrabia Pavel Szapáry, z inicjatywy którego wyremontowano dach kościoła. W 1922 roku parafia planowała przeprowadzić szeroko zakrojone prace remontowo – rekonstrukcyjne, ostatecznie jednak do nich nie doszło.
Architektura
Klasztor usytuowany został w dolinie rzeki Wag, w jednym z jej zakoli przed miastem Trenčín. Pod budowę wybrano wysokie wzgórze wysunięte cyplowato z masywu Białych Karpat, a właściwie jego skalne, wschodnie zbocze, opadające do szeroko rozlanego i rozgałęziającego się Wagu. Założenie klasztorne w swym ostatecznym kształcie miało w planie kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach około 40 x 30 metrów, przy czym jego integralną częścią był wapienny klif z zagłębieniami jaskiniowymi. Skalny blok stanowił naturalną ochronę klasztoru od strony południowej i południowo – wschodniej, natomiast z pozostałych stron klasztor chroniły kamienne mury. Droga dojazdowa wiodła po najłagodniejszym stoku od strony północnej.
W najbezpieczniejszej, skrajnej części klasztoru, w południowo – wschodnim narożniku założenia, umieszczono trójkondygnacyjny budynek, wpasowany bryłą do wolnej przestrzeni między ostańcem a urwiskiem. Początkowo była to budowla parterowa o jednej kondygnacji, będąca główną budowlą sakralną konwentu. Prawdopodbnie w okresie gotyku dobudowane zostało piętro, a około pierwszej ćwierci XVI wieku kaplica na trzeciej kondygnacji. Wszystkie trzy kondygnacje, zajmowane odpowiednio przez kaplice Grobu Bożego, Panny Marii oraz św. Andrzeja i Benedykta, założono na planie prostokąta. Najniższa połączona była z jaskinią o formie długiego na 30 metrów korytarza. Dostęp do groty możliwy był także z najwyższej kaplicy, a boczne przejście jaskini wiodło do gotyckiego portalu utworzonego na dziedzińcu po północnej stronie kaplicy.
Zabudowania mieszkalne i gospodarcze klasztoru w okresie jego największego średniowiecznego rozkwitu znajdowały się wokół położonego centralnie, niedużego dziedzińca. Zajmowały zwłaszcza jego zachodnią i północną część, gdzie dostawione były do murów otaczających klasztor. Mniej więcej pośrodku kurtyny zachodniej przy murze zbudowano czworoboczną wieżę, zapewne o funkcji strażniczo – obronnej. Była ona w całości wysunięta przed lico muru i z racji usytuowania na górnej części stoku dominowała nad całym dziedzińcem. Usytuowany poniżej budynek w XIV-XV wieku ogrzewany był piecem typu hypocaustum, umieszczonym w południowo – wschodnim narożniku.
Stan obecny
Obecnie klasztor znajduje się w częściowej ruinie, a znaczna część widocznych pozostałości zabudowy pochodzi z barokowego, jezuickiego okresu funkcjonowania klasztoru. Jedynym nadal funkcjonującym budynkiem jest trzykondygnacyjna kaplica, połączona bezpośrednio z jaskinią pustelnika, czyli z pierwotnym centrum kultu. Kaplica była kilkakrotnie przebudowywana i restaurowana, ale rdzeń jej murów jest średniowieczny. Na trzeciej kondygnacji kaplicy dojrzeć można zamurowane fragmenty późnoromańskiego portalu, natomiast portal gotycki prowadzący do jaskini widoczny jest na dziedzińcu. Średniowieczne są w dużej części mury otaczające klasztor, nadbudowywane, uzupełniane i wzmacniane w okresie nowożytnym. Gotyckie pochodzenie ma także podstawa czworobocznej wieży zachodniej, przebudowanej w okresie baroku. W budynku zachodnim w dobrym stanie zachował się XIV-wieczny piec hypocaustum.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hanuš M., Teplovzdušné vykurovanie v stredoveku na území Slovenska, „Slovenská archeológia”, LXIX/1, 2021.
Nipčová D., Veľká Skalka v obraze archeologických prameňov a kláštorný život v stredoveku, „Okno do histórie Skalky pri Trenčíne”, Trenčín 2011.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, roč. 40, č. 2, 2015.
Vdovičíková M., Benediktínsky kláštor na Skalke pri Trenčíne – doterajšia pamiatková obnova a jej možné smerovania v budúcnosti, „Okno do histórie Skalky pri Trenčíne”, Trenčín 2011.
Zmeták I., Skalka v historických dokumentoch a súvislostiach, „Okno do histórie Skalky pri Trenčíne”, Trenčín 2011.