Historia
Rotunda została zbudowana w drugiej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie w początkach lat czterdziestych, być może z fundacji ówczesnych właścicieli wsi, rodziny Zach. Uważa się, że wraz z mniejszą rotundą w pobliskich Prihradzanach i zamkiem pod wzgórzem Muteň stworzyły, oprócz pierwotnej funkcji sakralnej, również system obronny. Poza położeniem i wizualnym kontaktem wszystkich trzech, świadczyłyby o tym także wąskie okna budowli oraz nietypowe pomieszczenie nad wewnętrzną apsydą w Šiveticach. Być może funkcje obronne miały związek ze sporem, jaki Zachowie prowadzili wówczas z rodziną Ákoš.
Około 1270 roku wnętrze rotundy ozdobiono romańskimi freskami. Nacisk dachu na sklepienie doprowadził w pierwszej połowie XIV wieku do pierwszego remontu, przy czym w jego trakcie rozebrano murowaną latarnię na dachu budynku. Następnie około początku drugiej połowy XIV wieku we wnętrzu rotundy utworzono nowe malowidła o stylistyce gotyckiej.
Pod koniec XVI wieku rotunda przejęta została przez społeczność protestancką. W 1750 roku wybudowano obok niej barokową dzwonnicę oraz podwyższono mury obwodowe, przy okazji wymiany pokrycia dachowego. Badania artystyczne, architektoniczne i archeologiczne zabytku miały miejsce w latach 70 i 80-tych ubiegłego wieku. W 2007 roku rozpoczęto remont dzięki wsparciu dotacji Ministerstwa Kultury Republiki Słowackiej.
Architektura
Rotundę usytuowano na dominującym nad wsią wzgórzu, w otoczeniu cmentarza. Budowla otrzymała formę cylindryczną o średnicy zewnętrznej prawie 14 metrów, z elewacjami zewnętrznymi zdobionymi lizenami, które utworzyły motywy ślepych arkad na całym obwodzie rotundy. W południowej części nawy przepruto duży, półkolisty, uskokowy portal z profilowaną wałkiem, opartą na gzymsie archiwoltą i prostym (choć pokrytym figuralnymi malowidłami w drugiej połowie XIV wieku) tympanonem, po bokach flankowanym parą wąskich, półkoliście zamkniętych okien. Trzecie okno znajdowało się w zachodniej części nawy, oświetlając zachodnią emporę, zaś apsydę oświetlały trzy okna tego samego typu. Zwieńczeniem rotundy była latarnia – wieżyczka, zapewne nie otwarta do wnętrza (nie doświetlająca świątyni), a służąca jedynie do umieszczenia dzwonu.
Wewnątrz nieskomplikowanego kształtu budowli ukryty został podział na półkolistą apsydę i półkolistą nawę, pomiędzy którymi zbudowana została ściana poprzeczna, tworząc masyw łuku tęczowego. Od strony wschodniej spoczęła na nim koncha apsydy o średnicy 7,8 metra, a od zachodu półcylindryczne sklepienie nawy. Różnicę w masie i wysokości nawy oraz wewnętrznej apsydy wykorzystano do budowy nietypowego pomieszczenia nad apsydą. Ta architektoniczna ciekawostka była podsklepioną przestrzenią, przez co oba sklepienia utworzyły kopułę nad całym okrągłym w planie kościołem. Według co oryginalniejszych teorii pomieszczenie nad apsydą miało szczególne zastosowanie jako obserwatorium, choć raczej związane było z systemem obronnym. Świadczyłyby o tym dwa szczelinowe otwory z pochyłymi wewnętrznymi rozglifieniami.
Wewnątrz rotundy, w zachodniej części nawy, znajdowała się wspomniana powyżej empora. Podparto ją filarami o okrągłym przekroju, kończącymi się kamiennymi głowicami (jedna z nich posiadała lekko spłaszczony kształt z wystającymi rogami i była pokryta płaskorzeźbionymi dekoracjami). Emporę przewiązano z murami obwodowymi i przykryto konchą. Jej przednia część otwierała się na nawę półkolistymi arkadami, a w kontakcie z północną częścią znajdowały się wiodące na nią schody.
Wnętrze rotundy pierwotnie zdobiły romańskie ścienne polichromie z końca XIII wieku, tworzące dwa poziome pasy biegnące wokół obwodu apsydy. W górnym pasie przedstawiono cykl o św. Małgorzacie, natomiast w dolnym siedem podstawowych scen cyklu chrystologicznego, przy czym sceny figuralne poprzeplatano z inskrypcjami. W trzeciej ćwierci XIV wieku położono kolejne gotyckie warstwy malowideł, lecz starsze romańskie w dużej części zostały zachowane. Nowe sceny ukazały między innymi Ukrzyżowanie czy św. Michała Archanioła ważącego dusze.
Stan obecny
Rotunda w Šiveticach prawdopodobnie jest największą tego typu budowlą w Europie Środkowej, choć nie jest znana pierwotna wysokości ścian obwodowych w wyniku późniejszych barokowych interwencji (dlatego też nie wiadomo czy górną partią muru biegł jakiś ozdobny fryz). We wnętrzu nie zachowała się romańska empora, lecz poza tym budowla przetrwała w bardzo dobrym stanie, dzięki czemu jest jednym z najcenniejszych średniowiecznych zabytków sakralnych na terenie wschodniej Słowacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Oriško Š., Architektúra neskororománskej rotundy v Šiveticiach, „Archæologia historica”, roč. 22, č. 1, 1997.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.