Historia
Wieś Sazdice (węg. Százd) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1261 roku. Usytuowany w niej niewielki, wczesnogotycki kościół zbudowano około drugiej ćwierci XIV wieku. Właścicielami wsi w połowie XIV wieku były ważne postacie na dworze królewskim: lekarz nadworny Karola I Roberta o imieniu Gekmin, pochodzący prawdopodobnie z Walonii, a następnie lekarz królewski Ludwika I Wielkiego i finansista Jakub Saracén z Włoch. Ojciec Gekmina, Anton, pisał się z Sazdic w 1338 roku, podczas gdy Gekmin odnotowany został jako właściciel wsi w 1351 roku. Któryś z nich mógł więc być fundatorem i inicjatorem budowy kościoła.
Pochodzący z Padwy Jakub Saracén, posiadaczem Sazdic został wraz z bratem Janem w 1352 roku. Jako nowi właściciele miejscowych dóbr, mogli się oni podjąć sfinansowania przyozdobienia wnętrza kościoła ściennymi malowidłami. Dokonał tego w latach 70-tych XIV wieku nieznany włoski artysta, odznaczający się bardzo wysokim kunsztem, zapewne sprowadzony dzięki znajomościom Jakuba w ojczyźnie. Następnie, na przełomie XV i XVI wieku, kościół został nieznacznie przebudowany w stylu późnogotyckim i powiększony o zakrystię, ale same malowidła mogły zostać nieukończone. Ta ostatnia średniowieczna przebudowa miała miejsce w czasach, gdy właścicielem wsi był Pavel z Kolár, pełniący w pierwszej ćwierci XVI stulecia urząd podżupana Hontu.
Około 1700 roku kościół został zbarokizowany. Prawdopodobnie wtedy zniszczono oryginalne sklepienie prezbiterium i zastąpiono je nowożytnym. Renowacja wyposażenia wnętrza została przeprowadzona w latach 1865-1866. W 1885 roku wymieniona została więźba dachowa, lecz już w 1897 roku kościół został zamknięty z powodu kolejnego remontu. Odkryto podczas niego średniowieczne polichromie, które następnie zostały odrestaurowane, zamontowano też wewnątrz emporę. Pomimo prac remontowych, w kolejnych latach stan budynku znacząco się pogorszył. W 1927 roku podjęto inicjatywę w celu rozbudowy kościoła, na szczęście projekt ten nie został zrealizowany, a tylko w 1932 roku od zachodu umieszczona została mała kruchta. Remont kościoła został zrealizowany w latach 1988-1993, natomiast w latach 2000-2007 odrestaurowano średniowieczne freski.
Architektura
Kościół św. Mikołaja zbudowany został na stokach wzniesienia opadającego po stronie wschodniej ku dolinie rzeki Búr, gdzie wzdłuż południkowo przebiegającego traktu rozlokowana była zabudowa mieszkalna wsi. Powstał jako niewielka, jednonawowa budowla o wymiarach korpusu 10 x 8-8,5 metra, z prawie kwadratowym, węższym i niższym od nawy prezbiterium po stronie wschodniej, w planie wielkości 5,5 x 6,5 metra. Obie części utworzono z łamanego kamienia łączonego wapienno – piaskową zaprawą, tworzącego mury grubości około 0,8 metra, przy czym w narożnikach ściany wzmocniono ciosami. Z ciosów utworzono też detale architektoniczne (ościeża okienne i portalowe) oraz przypory. W początkach XVI wieku do prezbiterium przystawiono od strony północnej zakrystię, która uzyskała dość okazałe rozmiary jak na tak mały kościół (6,5 x 5,5 metra).
Nawa, prezbiterium i zakrystia od strony zewnętrznej ujęte zostały cokołem ze sfazowanym gzymsem. Z powodu różnicy poziomu terenu, opadającego z południowego – zachodu na północy – wschód, cokół na elewacjach prezbiterium i zakrystii załamano uskokiem. Dwa wschodnie narożniki prezbiterium pierwotnie podparte były umieszczonymi pod skosem przyporami. Wejście do kościoła umieszczono w południowej ścianie nawy, w ostrołucznym portalu o profilowanej archiwolcie. Pierwotnie znajdował się on aż o 1,4 metra wyżej niż posadzka nawy, w której musiały z tego powodu funkcjonować drewniane schody. Ponadto mógł być zamykany ryglem osadzanym do otworu w murze. Wnętrze nawy oświetlały jedynie dwa małe, lancetowate okna o obustronnych rozglifieniach, rozmieszczone po jednym od północy i południa. Nieco większe dwa okna osadzono od wschodu i południa w prezbiterium, przy czym jedno z nich przyozdobiono w archiwolcie trójliściem. Zachodnia elewacja kościoła nie miała żadnego otworu, za wyjątkiem małego profilowanego okienka o prostokątnym kształcie w strefie szczytu.
W środku kościoła nawę przykryto płaskim, drewnianym stropem, natomiast prezbiterium i zakrystia zwieńczone zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, z klinowymi w przekroju żebrami opuszczonymi w obu pomieszczeniach w narożnikach na konsole. Dodatkowo w południowej ścianie prezbiterium umieszczono sedilia, osadzone w szerokiej, półkolistej wnęce, której wewnętrzną powierzchnię ozdobiło malowidło figuralne. We wschodniej ścianie prezbiterium znalazło się kamienne pastoforium o kształcie ostrołucznej wnęki, pod koniec XV wieku powiększonej i wypełnionej w archiwolcie trójlistnym maswerkiem. Nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy szerokości 3 metrów, ze sfazowanym obramieniem wykonanym z kwadr. Późnogotyckie wejście do zakrystii poprowadzono przez półkoliście zamknięty portal, sfazowany w części dolnej, a profilowany rowkiem w partii górnej.
Wnętrze kościoła pokryte zostało ściennymi malowidłami. W czasach dominacji stylu gotyckiego, włoski artysta naniósł na nich już elementy wschodzącego renesansu. Twórca zastosował technikę fresku, używając przed malowaniem dokładnych, geometrycznych szkiców. O ich wyjątkowych walorach świadczyła oryginalność koncepcji ukazanych scen, które nie były, jak to najczęściej bywało w średniowiecznym malarstwie ściennym, pobierane ze wzornika, lecz otrzymały motywy oryginalne, niepowtarzalne. Malowidłami pokryte zostało nie tylko prezbiterium, ale i wszystkie ściany nawy, co wskazywałoby, iż w średniowieczu w jej zachodniej części nie było empory.
Stan obecny
Kościół w Sazdicach to jedna z najlepiej zachowanych na terenie Słowacji wiejskich budowli wczesnogotyckich. Przetrwał praktycznie w niezmienionej formie, z wszystkimi ościeżami okiennymi, portalem wejściowym, sklepieniem w zakrystii oraz wnękami sedili i pastoforium w prezbiterium. Nowożytne przekształcenia ograniczyły się do kruchty zachodniej, wieżyczki na kalenicy dachu, pogrubionej przypory południowej oraz przebudowanego sklepienia w prezbiterium. Zmieniono też proporcje portalu południowego, za sprawą obniżenia jego progu aż o 124 cm. Ponadto od południa w nawie przebito dodatkowe okno, wzorowane na kształcie średniowiecznego i utworzono nowe otwory w ścianie zachodniej. Bardzo cennym przykładem malarstwa ściennego o wyjątkowo wysokim poziomie artystycznym są częściowo zachowane freski. W najlepszym stanie widoczne są one na południowej i wschodniej ścianie prezbiterium oraz na łuku tęczowym. Zabytek odzyskał dawny blask po przeprowadzonej w XXI wieku renowacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Architektúra Kostola sv. Mikuláša (výsledky najnovších výskumov) [w:] Kostol sv. Mikuláša v Sazdiciach. Talianske fresky v Honte, Rožňava 2023.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Žažová H., Kostol sv. Mikuláša biskupa v Sazdiciach vo svetle archívnych prameňov, „Dějiny staveb”, Plzeň 2012.