Historia
Królewski zamek Šašov wspomniano po raz pierwszy w 1253 roku, kiedy był w rękach braci de Vancha, Piotra i Wincenta. Wraz z pobliskim zamkiem Revište powstał w celu ochrony drogi biegnącej wzdłuż Hronu; w pobliżu zlokalizowanego punktu poboru myta. Zamki te, zamykające dostęp do złotonośnych obszarów w Górach Szczawnickich i Kremnickich, przez stulecia łączyły wspólne losy i osoby właścicieli.
W początkach XIV wieku Šašovem zawładnął Mateusz Csák. Po upadku jego władztwa w 1321 roku zamek przeszedł na własność bańskoszczawnickiej izby górniczej, wkrótce jednak znów powrócił w ręce królewskie i od tego czasu wielokrotnie zmieniał właścicieli, w XV wieku pełniąc rolę wiana kilku kolejnych królewien. Pierwszą była Barbara, żona Zygmunta Luksemburczyka, która otrzymała Šašov w 1424 roku. Po śmierci Zygmunta Luksemburczyka, miejscowe dobra przypadły jego i Barbary córce, królewnie Elżbiecie, z ramienia której Šašov trzymał kapitan Peter Koler, zwolennik Jana Jiskry, walczącego po stronie Habsburgów, a później Władysława Pogrobowca. Koler w połowie XV wieku często wchodził w konflikt z mieszczanami oraz górnikami z nieodległej Banskiej Štiavnicy, zamek przechodził też z rąk do rąk w trakcie konfliktu węgierskiego gubernatora Jana Hunyady z Jiskrą. Ostatecznie w 1464 roku zamek wrócił pod władzę króla Macieja Korwina, który udzielił go na krótko Ladislavowi z Úporu.
W 1490 roku królowa Beatrycze, wdowa po Macieju Korwinie, w nagrodę za wierną służbę podarowała obydwa zamki rodzinie Dóczych. Procesowali się oni z sąsiadami o majątki, a po niekorzystnych wyrokach prowadzili z nimi prywatne wojny, zajmowali się też procederem zbójeckim. Wsławili się m.in. złupieniem warownego klasztoru w Hronskym Benadyku i wielokrotnym pustoszeniem ziem związku Siedmiu Miast Górniczych, a ich zła sława obejmowała całą środkową Słowację. Nie przeszkodziło to im jednak w piastowaniu wysokich godności w państwie: bywali żupanami, strażnikami korony, dowódcami wojskowymi. Ród wygasł w 1647 roku, ostatni jego przedstawiciel, Zygmunt Dóczy, został pojmany przez Turków i ścięty na rynku w Żarnowicy, a jego niezwykłej urody małżonkę wysłano jako dar dla sułtana.
W 1650 roku zamek wraz z przyległym majątkiem kupił Gaspar Lippay, ale jego potomkowie niedługo cieszyli się posiadłością. W czasie powstania kuruców w 1672 roku Šašov został zdobyty i złupiony przez hajduków Thókólyego, a w 1676 roku odbity przez wojska cesarskie. W XVIII wieku podupadły zamek został ostatecznie opuszczony.
Architektura
Gotycki zamek wzniesiono na długiej skalnej grani o lekko sierpowatym w planie kształcie i dopasowano kształtem do formy terenu. Początkowo składał się z kamiennego obwodu murów obronnych i wzniesionego po wschodniej stronie grani budynku mieszkalnego. Ten ostatni posiadał wymiary 13,5 x 12,5 metra i dwa pomieszczenia w przyziemiu. Początkowo były one kryte drewnianymi stropami, później zastąpionymi sklepieniami kolebkowymi. Z czasem dobudowano inne obiekty, które utworzyły zamek górny, zajmujący całą najwyższą, skalistą część wzgórza. Od XIV wieku ta część była wielokrotnie przebudowywana, z czego największe prace dotyczyły pałacu północnego, wzniesionego po 1465 roku w dwóch fazach oraz powiększanego budynku wschodniego.
Warto zauważyć, iż na zamku znajdowały się także dwa wyżłobione w skale zbiorniki na wodę deszczową. Jeden z nich, umieszczony pod skalnym stopniem najwyższej, wschodniej części zamku, był głęboki na 7 metrów. Obok nich odkryto także ślady najstarszej czworobocznej wieży, datowanej jeszcze na XIII wiek. Prawdopodobnie rozebrano ją pod koniec średniowiecza w trakcie powiększania usytuowanego po wschodniej stronie budynku.
W XV i XVI wieku dobudowano dwa rozległe przedzamcza. Drugie przedzamcze rozciągało się na południe od zamku górnego i było oddzielone od pierwszego (zewnętrznego) murem, zakończonym przy zamku górnym pięciobocznym bastionem. Ochronę zewnętrznego podzamcza, umieszczonego na spłaszczeniu terenu pod zamkiem, zapewniała czworoboczna wieża bramna. Wjazd do zamku górnego zlokalizowany był u stóp wielkiej, cylindrycznej wieży przy zachodnim krańcu skały. Tędy wiódł jedyny dostęp do górnego zamku, który z pozostałych stron był chroniony przez wysokie mury i skalne urwiska. Poprzedzało go proste przedbramie. Wielka cylindryczna wieża po stronie zachodniej prawdopodobnie nie jest, jak często można przeczytać, elementem najstarszego założenia, lecz została dobudowana w XV lub XVI wieku, jako element przystosowany do użycia artylerii. Świadczy o tym wyposażenie wszystkich kondygnacji w otwory działowe i sposób połączenia wieży z murem obronnym. Grubość jej ścian wahała się w przyziemiu między 2,45-2,9 metra, a wymiary wnętrza o wyglądzie nieregularnego sześcioboku otrzymały 5,5 x 6,5 metra.
Około połowy XV wieku na wierzchołku wzgórza oddalonego o około 200 metrów od wschodniego budynku mieszkalnego zamku, wzniesiono wysunięte w przedpole obwarowania. Ich utworzenie było wynikiem rozwoju broni prochowej, która stanowiła zagrożenie dla zamku z powodu przewyższania go przez wzgórze o aż 45 metrów. Obwarowania otrzymały formę pięcioboku o wymiarach 21,5 x 18 metrów otoczonego grubymi na 2 metry murami, przed którymi w odległości 11-15 metrów usypano ziemny wał. Pośrodku usytuowana była drewniana budowla mieszkalna zaopatrzona w ogrzewanie.
Stan obecny
Dwa dziedzińce tworzące niegdyś dolną część zamku praktycznie nie zachowały się. Po pierwszym z nich, położonym na południowy wschód od górnego zamku, pozostały jedynie fragmenty bramy oraz ślady po wałach i studni, ukryte w lesie. Zamek górny jest dziś najlepiej zachowanym fragmentem ruin. Mury choć mocno poszczerbione, zachowały się niemal w pełnej wysokości, a otwory okienne nie zmieniły zbytnio kształtu ani wielkości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.