Historia
Tereny na lewym brzegu Hronu w połowie XIII wieku znajdowały się w rękach arcybiskupów ostrzyhomskich. Od 1243 roku urząd ten pełnił István (Štefan) Báncsa, który udzielił ziem nad Hronem swym braciom: Vincentowi i Peterowi Báncsa (de Vancha). Ufundowali oni zamek Šušol („castro Susol”), wspomniany po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1253 roku. Wraz z pobliskim zamkiem Revište powstał on w celu ochrony szlaku biegnącego wzdłuż rzeki Hron oraz pobliskiego punktu poboru myta. Obydwa zamki zamykały też dostęp do złotonośnych obszarów w Górach Szczawnickich i Kremnickich. Choć nie powstały w tym samym czasie, to przez stulecia często łączyły podobne losy i osoby właścicieli.
Vincent Báncsa, jeden z budowniczych zamku, osiągnął wysokie stanowisko ostrzyhomskiego żupana, w czym dopomógł mu brat arcybiskup, późniejszy kardynał. Inni członkowie rodu także często piastowali wysokie urzędy kościelne, przez co pod koniec XIII wieku rodzina szybko zaczęła tracić dziedziców. Co więcej w początkach XIV wieku zamkiem zawładnąć mógł Máté Csák (Matúš Čák), możnowładca suwerennie panujący nad północną częścią Królestwa Węgierskiego, za którego przeprowadzono gruntowną, wczesnogotycką przebudowę początkowo skromnego zamku. Po upadku Csáka w 1321 roku właściciel zamku ponownie mógł się zmienić, na co wskazywałaby zmiana jego nazwy z Šušol na Šašov, kojarzona z niejakim Jánem Sasem. W 1340 roku odnotowani bowiem zostali w źródłach pisanych kasztelanowie Ján, syn Sasa oraz Imrich Beče, służący Karolowi Robertowi, królowi z nowej na tronie dynastii Andegawenów. Przypuszczalnie więc po zakończeniu konfliktu Csáka z węgierskim władcą i jego stronnikami, zamek przejęty został przez Karola I, a ten obdarował nim swoich wiernych zwolenników.
W 1387 roku król Zygmunt Luksemburczyk dokonał wymiany zamku Čabrad na Šašov z Frankiem z Sečian (Szécsény). Frank i jego brat Šimon posiadali nowe włości jedynie przez krótki czas. Już w 1389 roku król odebrał im zamek wraz z komorą celną, dając w zamian Topoľčany. Dochodowy Šašov podarował natomiast swemu dworzaninowi Leustachowi z Jelšavy. Siedem lat później właściciel zamku z woli króla ponownie się zmienił, na stolnika Juraja ze Štítnika i jego brata Michala. Do władcy Šašov wrócił w 1409 roku, tym razem na nieco dłużej. W 1424 roku zamek zaczął być traktowany jako oprawa królewskich małżonek. Pierwszą była Barbara, żona Zygmunta Luksemburczyka, która jednak najpewniej nigdy nie przybyła do Šašova, preferując pobliski, wygodniejszy Zvolen. Po śmierci Zygmunta Luksemburczyka, miejscowe dobra przypadły jego i Barbary córce, królewnie Elżbiecie, z ramienia której Šašov trzymał kapitan Peter Koler (Kolár), zwolennik Jana Jiskry, najemnika walczącego po stronie Habsburgów, a później Władysława Pogrobowca. Koler otrzymał tytuł kapitana od Jiskry w 1448 roku, przez co czuł się na tyle pewnie, że w połowie XV wieku często wchodził w konflikt z mieszczanami oraz górnikami z nieodległej Banskiej Štiavnicy. Ostatecznie w 1464 roku zamek wrócił pod władzę króla Macieja Korwina, który udzielił go na krótko Ladislavowi z Úporu. Nowy właściciel utracił Šašov z powodu konfliktu z królem, buntu i zarzutu zdrady.
W 1490 roku królowa Beatrycze, wdowa po Macieju Korwinie, w nagrodę za wierną służbę podarowała Šašov i Revište królewskiemu skarbnikowi, Urbanowi z Veľkiej Lúcy, jego braciom i spadkobiercom, jako depozyt za 16 tysięcy złotych pożyczki. Do początku XVI wieku właściciele zamku musieli się często zmieniać, co prowadziło do konfliktów i napaści, w trakcie których posiadanie zamku ugruntowała spokrewniona z Urbanem rodzina Dóczych. Dóczy procesowali się z sąsiadami o majątki, a po niekorzystnych wyrokach prowadzili z nimi prywatne wojny, zajmowali się też procederem zbójeckim. Wsławili się między innymi złupieniem klasztoru w Hronským Beňadiku i wielokrotnym pustoszeniem ziem związku Siedmiu Miast Górniczych, a ich zła sława obejmowała całą środkową Słowację. Nie przeszkodziło to im jednak w piastowaniu wysokich godności w państwie: bywali żupanami, strażnikami korony, dowódcami wojskowymi. Ród wygasł w 1647 roku, gdy ostatni jego przedstawiciel, Sigismund Dóczy, został pojmany przez Turków i ścięty na rynku w Żarnowicy, a jego niezwykłej urody małżonkę wysłano jako dar dla sułtana.
W 1650 roku zamek wraz z przyległym majątkiem kupił Gaspar Lippay, ale jego potomkowie niedługo cieszyli się posiadłością. W czasie powstania Thökölyego które wybuchło w 1672 roku, Šašov został zdobyty i złupiony przez hajduków, a w 1676 roku uszkodzony w trakcie odbijania przez cesarskie wojska Habsburgów. Kolejne zniszczenia spowodować mogły działania wojenne w czasie antyhabsburskiego powstania z początku XVIII wieku. W 1708 roku budowlę podpalić miały oddziały cesarskie, przez co podupadły zamek został ostatecznie opuszczony i popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek Šašov wzniesiono na długiej, skalnej grani o lekko sierpowatym w planie kształcie i wysokości 340 metrów n.p.m. Dominował on nad lewym brzegiem meandrującej między górami rzeki Hron i doliną po stronie północnej oraz wąskim jarem po stronie zachodniej. Także od strony wschodniej stoki były wysokie i nieprzystępne, jedynie od południowego – wschodu można było poprowadzić drogę dojazdową, osiągającą zamek ścieżką poprowadzoną po południowym zboczu, wiodącą aż do skalistego cypla na zachodzie.
Początkowo późnoromański zamek składał się z kamiennego obwodu murów obronnych o grubości około 1,7 metra, dopasowanych kształtem do formy najwyższego punktu terenu we wschodniej części skalnego grzbietu. Nie wiadomo czy wewnątrz murów zlokalizowany był kamienny budynek, czy też cała zabudowa mieszkalna była jeszcze konstrukcji drewnianej, bowiem gruntowana wczesnogotycka przebudowa z początku XIV wieku nałożyła się na pierwotne założenie.
Mury wzniesione w początkach XIV wieku objęły większą przestrzeń skalnej grani, tworząc lekko wygięty dziedziniec o wymiarach około 75 x 16 metrów. Sięgały 6-8 metrów wysokości, wyposażone były w chodnik straży i przedpiersie z krenelażem (merlony o szerokości 2 metrów rozstawiono co 0,8 metra). Bramę w postaci zwykłego portalu w murze, utworzono w skrajnej części zachodniej, pod ochroną cylindrycznej, narożnej wieży. Po przeciwnej, wschodniej stronie zamku utworzono główny budynek mieszkalny, usytuowany w najwyższym punkcie wzniesienia. Budynek posiadał wymiary 15 x 12-13 metrów i co najmniej trzy kondygnacje nadające mu charakteru masywnej wieży mieszkalnej. Wejście do niego wiodło z poziomu gruntu od strony dziedzińca. Najniżej położona kondygnacja była jednoprzestrzenna, oświetlana dwoma oknami i przykryta płaskim stropem. Zapewne stropami kryte były też wyższe piętra. W skład zamku wczesnogotyckiego wchodziła także czworoboczna wieża o wymiarach 5,8 x 4,7 metra, usytuowana w całości wewnątrz wschodniej części dziedzińca (jej ściana południowa była zlicowana z murem obwodowym zamku). Wejście do niej wiodło od północy po klatce schodowej wykutej w skalnym podłożu.
W drugiej połowie XIV wieku lub w początkach XV stulecia główny budynek mieszkalny został gruntownie przebudowany. Uzyskał zbliżone wymiary do starszej konstrukcji, ale od wysokości piętra ściany zostały przemurowane, czy wręcz rozebrane i wymurowane od podstaw. Wnętrze podzielono nad dwa pomieszczenia zarówno na parterze jak i na piętrze. Mieszkalne komnaty na piętrach przykryto drewnianymi stropami, ponadto utworzono nowe wejście z dziedzińca wiodące wprost na piętro, a w ściany wstawiono okna w gotyckich obramieniach. Przed pałacem usytuowany został cylindryczny zbiornik na wodę o średnicy 2,6 metra i głębokości 7 metrów, wymurowany z dokładnie opracowanych kamiennych ciosów. Około początku XV wieku mur obronny zamku w części południowej został nadbudowany i zwieńczony drewnianym gankiem hurdycji, podczas gdy północna część muru, lepiej zabezpieczona naturalnymi warunkami terenu i nie sąsiadująca z drogą dojazdową, zachowała stare blankowane przedpiersie.
W drugiej połowie XV wieku przed bramą zamku utworzone zostało trapezoidalne przedbramie o wymiarach 12 x 8-11,5 metra. Wjazd miał odtąd w planie kształt litery L i wyposażony był w zwodzony most przerzucany nad wykutym w skale dołem. Dodatkowo flankowała go wczesnogotycka cylindryczna wieża, u stóp której był położony, a sama droga dojazdowa prowadził wzdłuż długiej kurtyny południowej zamku, pod okiem straży patrolującej ganki w koronie murów.
W początkach XVI wieku na zamku zaczęło brakować przestrzeni mieszkalnej, co zainicjowało kolejną, późnogotycką przebudowę. Główny budynek mieszkalny został przedłużony ku zachodowi osiągając wymiary 29 x 15 metrów i wchłaniając miejsce zajmowane przez zbiornik na wodę oraz czworoboczną wieżę. Wewnątrz budynku niektóre stropy zastąpiono sklepieniami, na piętrze wstawiono narożny kominek, utworzono na piętrach nowe, większe okna. Przed pałacem wyrównano teren dziedzińca i utworzono na nim drugi cylindryczny zbiornik na wodę deszczową. Zabudowa wewnętrzna zamku wzbogaciła się jeszcze o północny budynek długości 33 metrów, dostawiony do muru obronnego i wraz z nim lekko załamany. Ponadto po raz kolejny podwyższony został południowy mur obronny zamku, zwieńczony raz jeszcze hurdycją datowaną dendrochronologiczne na 1503 rok.
Około połowy XV wieku na wierzchołku wzgórza oddalonego o około 200 metrów od wschodniego budynku mieszkalnego zamku, wzniesiono wysunięte w przedpole obwarowania. Utworzenie strażnicy było wynikiem rozwoju broni prochowej, która stanowiła zagrożenie dla zamku z powodu przewyższania go przez wzgórze o aż 45-70 metrów. Strażnica ponadto kontrolowała drogę dojazdową z doliny. Jej centralną częścią była drewniana budowla, przypuszczalnie wieża zaopatrzona w ogrzewanie. Obwarowania otrzymały formę pięcioboku o wymiarach 21,5 x 18 metrów, składającego się z grubego na 2 metry muru i poprzedzającej go palisady, przed którymi w odległości 11-15 metrów usypano ziemny wał i przekopano suchą fosę na rzucie zbliżonym do koła. Całość miała średnicę około 62-65 metrów.
Pod koniec XV wieku ufortyfikowano podzamcze po południowej stronie zamku. Rozciągało się ono na długości 59 metrów, przylegając dłuższym bokiem do zamku górnego. Początkowo stanowiło zewnętrzną część zamku, ale w XVII wieku zostało oddzielone od drugiego podzamcza murem zakończonym przy zamku górnym pięciobocznym bastionem. Ochronę zewnętrznego podzamcza o wymiarach 35 x 44 metry, umieszczonego na spłaszczeniu terenu pod zamkiem, zapewniała czworoboczna wieża bramna.
Rozległe prace budowlane z drugiej połowy XVI wieku doprowadziły do rozbiórki narożnej wieży cylindrycznej, na miejscu której wzniesiono także cylindryczną, ale masywniejszą wieżę przystosowaną do użycia artylerii. Świadczyło o tym wyposażenie wszystkich kondygnacji w otwory działowe i sposób połączenia wieży z murem obronnym. Grubość jej ścian wahała się w przyziemiu między 2,4-2,9 metra, a wymiary wnętrza o wyglądzie nieregularnego sześcioboku otrzymały 5,5 x 6,5 metra. Wraz z budową wieży gruntownie przekształcono budynek północny i podwyższono pałac wschodni.
Stan obecny
Dwa najmłodsze dziedzińce tworzące niegdyś dolną część zamku praktycznie nie zachowały się. Po zewnętrznym, położonym na południowy – wschód od górnego zamku, pozostały jedynie fragmenty bramy oraz ślady po wałach i studni, ukryte w lesie. Relikty podzamcza południowego ograniczają się do krótkich fragmentów muru i pozostałości bastionu pod dawnym budynkiem mieszkalnym. Zamek górny jest dziś najlepiej zachowanym fragmentem ruin. Jego mury obwodowe choć mocno poszczerbione, zachowały się miejscami niemal w pełnej wysokości. Co więcej w ostatnich latach prowadzone były intensywne prace remontowe, połączone z częściową rekonstrukcją (np. tylna ściana wieży armatniej, zawalona w czasie zimy z przełomu 1999 i 2000). Dojście do zabytku wiedzie ścieżką oznaczoną zielnym szlakiem turystycznym, prowadzącą od małej wsi Šášovské Podhradie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.