Historia
Osada Šamorín (węg. Somorja, niem. Sommerein) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1285 roku, pod nazwą Villa Sancte Marie. Następnie w 1287 roku wspomniano ją pod określeniem Zenthmaria. W obu przypadkach nazwa wywodziła się od pierwotnego wezwania znajdującego się we wsi kościoła farnego, wzniesionego prawdopodobnie już w XI stuleciu. Po bliżej nieznanym odstępie czasowym, przypuszczalnie około przełomu XI i XII wieku, jego wnętrze ozdobiono malowidłami, a od południa dobudowano kaplicę. Pomimo rozbudowy, w XII stuleciu przestrzeń wnętrza kościoła musiała być już uznana za niewystarczającą, gdyż pod koniec tamtego wieku dokonano kolejnej rozbudowy, powiększającej prawie dwukrotnie nawę. Po raz kolejny została ona poszerzona w pierwszej połowie XIII wieku, gdy złączono ją z przedłużoną boczną kaplicą.
W latach 40-tych XIII wieku kościół mógł zostać uszkodzony w trakcie wielkiego najazdu mongolskiego. Kolejne zniszczenia mogły przynieść walki Węgrów z Czechami Przemysła Ottokara II w latach 90-tych XIII wieku. Prawdopodobnie w ramach odbudowy z drugiej połowy XIII wieku postanowiono jednocześnie powiększyć kościół o nowe, wczesnogotyckie prezbiterium i zakrystię, a po pewnym odstępie czasowym o nawę północną. Licznymi etapami przekształceń naznaczona była większość XIV stulecia, kiedy to Šamorín znacznie się wzbogacił dzięki prawu żeglugi na Dunaju, handlowi, rybołówstwu, uprawie zboża i rzemiosłom, a liczba jego mieszkańców wzrosła. W efekcie kościół stopniowo powiększał gabaryty i zyskiwał wystrój gotycki kosztem romańskiego. W 1405 roku Šamorín stał się miastem królewskim, od 1439 roku będącym w posiadaniu braci Juraja i Štefana Rozgoňovców (Rozgonyi), z inicjatywy których kościół po raz kolejny przebudowano. Następne prace z końca XV wieku fundowali już panowie ze Svätego Jura. Ich zwieńczeniem było założenie około 1521 roku okazałego późnogotyckiego sklepienia korpusu nawowego. Przy jego budowie brać miał udział mistrz Peter Mauter wraz z pomocnikami.
Pierwsze nowożytne prace budowlane miały związek z usuwaniem zniszczeń sklepienia nawy południowej, które częściowo się zawaliło pod koniec XVI wieku, prawdopodobnie w wyniku osiadania południowo – zachodniego narożnika kościoła. Naprawy wiązały się też ze zmodernizowaniem okien w stylistyce renesansowej, założeniem sklepienia w nawie północnej, przebudową zakrystii oraz zmianą wystroju, wyposażenia i komunikacji we wnętrzu, bowiem z kościoła korzystali wówczas jednocześnie kalwini i katolicy. W XVII a zwłaszcza XVIII wieku do architektury kościoła zaczęła przenikać stylistyka barokowa (krypta pod prezbiterium, południowe okna prezbiterium). Podwyższono też mury obwodowe nawy, założono jednolity dach nad korpusem. W 1931 roku przeprowadzono kompleksowy remont zabytku. Badania konserwatorskie wnętrza z lat 1956-1957 odsłoniły średniowieczne malowidła ścienne w prezbiterium i częściowo także w nawie. Kolejne odkrycia najstarszych elementów kościoła miały miejsce w trakcie prac konserwatorskich z 1986-1988, z lat 90-tych XX wieku oraz po 2014 roku.
Architektura
Najstarszy kościół z XI wieku był niewielką budowlą romańską, wzniesioną z jednorodnie wypalanych cegieł, łączonych wapienną zaprawą i osadzonych na fundamentach z warstw cegieł i ubijanej gliny (technika charakterystyczna dla zachodniego Zadunaju). Składał się z pojedynczej nawy na planie krótkiego prostokąta o wymiarach około 8,4 x 7-7,2 metra, po stronie wschodniej zamkniętej podkowiastą apsydą o zewnętrznym promieniu około 3-3,5 metra. Grubość murów kościoła wynosiła w przyziemiu około 0,8 metra. Od zewnątrz ich powierzchnia była gładka, bez plastycznych podziałów, pokryta cienką warstwą tynku. Wejście przypuszczalnie znajdowało się od zachodu, ale portal mógł też funkcjonować na północy, co wynikało z ukształtowania terenu i topografii osady (od północy przez wieś przebiegał osiowo główny trakt). Wewnątrz kościoła apsydę prawdopodobnie zwieńczono konchą, nawę natomiast prostym stropem belkowym lub otwartą więźbą dachową. Zachodnią część nawy na całej szerokości wypełniała empora. Jej przyziemie było podsklepione, piętro natomiast wsparto na co najmniej jednym, środkowym filarze. W północnym murze, przy narożniku pod emporą, utworzono głęboką na 0,3 metra wnękę o szerokości 0,6 metra, z łukiem nie półkolistym, ale archaicznie lekko podwyższonym. Nie wiadomo czy stanowiła ona część panelowego zdobienia ścian, czy też służyła jako sedilia. Wnętrze kościoła z pewnością było otynkowane i przynajmniej częściowo pokryte malowidłami.
Około przełomu XI i XII wieku po południowej stronie nawy kościoła dobudowana została z kamienia kaplica. Jej drobną, prostokątną nawę usytuowano przy wschodniej części południowej ściany nawy kościoła, a małą apsydę kaplicy wzniesiono na linii z apsydą głównej części kościoła. Kaplica połączona została z nawą kościoła portalem, być może posiadała także niezależne wejście z zewnątrz. Jej najbliższą analogią była młodsza kaplica kościoła klasztornego w Diakovcach oraz nietypowa podwójna kaplica kościoła w Lipovníku. Być może kościół w Šamorínie posiadał też podobny aneks kaplicy lub zakrystii po stronie północnej, co nadałoby całemu kościołowi formę trójapsydialną i prowadziłoby do innych powiązań proweniencyjnych.
Pod koniec XII wieku nawa kościoła przedłużona została po stronie zachodniej o około 7,4-7,6 metra, przy zachowaniu pierwotnej szerokości. Nową część wykonano z precyzyjnie uformowanych cegieł, układanych w regularne warstwy, charakteryzujące się prostymi wszystkimi spoinami. Nadwyżki zaprawy ze spoin były rozcierane cienkimi warstwami po elewacjach, na których następnie wykonano białymi liniami iluzoryczne pionowe i poziome podziały, nie respektujące rzeczywistych spoin. Fasadę kościoła ozdobiono fryzem z ukośnie ustawionych cegieł oraz fryzem o formie zbliżonej do powtarzającej się litery V z poszerzoną podstawą o kształcie trójkąta. Wnętrze nawy pokryto tynkiem i malowidłami. Starsza empora musiała zostać usunięta, ale przy zachodniej ścianie przedłużenia umieszczono nową, drewnianą emporę o szerokości 1,8 metra. Co ciekawe pierwotna zachodnia ściana szczytowa nie została rozebrana, ale wybito w niej jedynie trzy otwory przejściowe. Zapewne przyśpieszyło to przebudowę oraz wzmocniło całą konstrukcję. Ponadto przed arkadą tęczy w nawie zbudowana została przegroda lektorium.
Na początku XIII wieku apsyda przy nawie zastąpiona została niedużym prezbiterium o prostym zamknięciu. Na jego północnej ścianie od strony zewnętrznej utworzono malowidło, prawdopodobnie chronione przed niepogodą dachem, który mógł być wsparty na drewnianej konstrukcji lub murowanych słupach. Ta unikatowa konstrukcja powstać mogła z powodu usytuowania po północnej stronie wejścia i traktowania północnych ścian jako fasady kościoła. W kolejnym etapie, jeszcze przed najazdem mongolskim, do elewacji zachodniej nawy dobudowano wieżę, początkowo niezbyt wysoką, zwieńczoną drewnianym hełmem. Nie została ona umieszczona na osi nawy, ale z przesunięciem ku południowi, bowiem jednocześnie przedłużono ku zachodowi boczną kaplicę, dzięki czemu osiągnięto symetrię zachodniej części kościoła. Wewnątrz zunifikowano przestrzeń rozbierając stary mur obwodowy między dawną kaplicą i nawą. Późnoromańską nawę przykryto stropem lub otwarto na więźbę dachową. Jej oświetlenie zapewniały okna o półkolistych zamknięciach.
W drugiej połowie XIII wieku bardziej okazałą formę uzyskała wschodnia część kościoła, nieproporcjonalnie mała od czasu rozbudowy późnoromańskiej. Rozebrane zostało wówczas niewielkie prezbiterium i apsyda dawnej kaplicy, a na ich miejscu wzniesiono wczesnogotyckie, wydłużone, zamknięte wielobocznie prezbiterium o wymiarach 10 x 6 metrów. Po jego północnej stronie dostawiono zakrystię, przypuszczalnie posiadającą wieżową nadbudowę. Prezbiterium opięte zostało od zewnątrz przyporami. Pomiędzy nimi mury przepruto wąskimi, obustronnie rozglifionymi oknami, nad którymi pierwotnie wykonano z cegły plastyczne archiwolty. Wewnątrz w ścianie południowej utworzono wnękę pod sedilia oraz półkę ścienną na naczynia liturgiczne. Przestrzeń prezbiterium prawdopodobnie została od razu podsklepiona. Modernizacji wymagała arkada tęczy, w której północną część wtopione były jeszcze fragmenty arkady XI-wiecznej. Najpóźniej w tym okresie wykonano też okrągłe otwory doświetlające boczne ołtarze w korpusie.
Pod koniec XIII wieku wzniesiona została nawa północna, niższa od nawy głównej. Z nieznanych przyczyn nie została ona zlicowana z zakrystią, lecz nieco cofnięta, co w rezultacie utworzyło asymetryczną bryłę. Początkowo nawa północna była przykryta stropem lub otwarta na więźbę dachową. Około przełomu XIII i XIV wieku podwyższono mury prezbiterium, przy czym nowy poziom udekorowano fryzem. Jednocześnie podwyższona została zachodnia wieża, zwieńczona ceglanym, stożkowatym hełmem, a także zachodnie półszczyty korpusu. Górną kondygnację wieży ozdobiono narożnymi lizenami, natomiast na gzymsie koronującym wzniesiono narożne wieżyczki. Wieżę otaczał wówczas drewniany ganek, do którego wchodziło się przez otwór po stronie wschodniej. Kolejne wejście utworzono w przyziemiu, w północnym murze obwodowym, gdzie osadzono szeroki uskokowy portal, powstały jeszcze w tradycji stylistyki późnoromańskiej.
W pierwszej połowie XIV wieku raz jeszcze przywrócono zachwianą symetrię budowli, za sprawą dobudowania nawy południowej. Była ona na tyle niska, że nie zasłaniała starszych okien, pozwalających na bezpośrednie doświetlanie nawy głównej (okna te częściowo skrócono od dołu). Gotycka nawa posiadała własne wejście od południa, natomiast na nawę otwierała się arkadami z czterema niskimi łukami. Na tym etapie przebudowano też ołtarze przy arkadzie tęczy do formy baldachimów. Portal południowy uzyskał formę ostrołuczną, z ciągłym profilowaniem obramienia od niskiego cokołu po klucz archiwolty, przy czym profilowanie to otrzymało gruszkowy przekrój.
W drugiej połowie XIV wieku wpierw dobudowano pomieszczenie między wieżą zachodnią a nawą północną, najwyraźniej dostępne jedynie od wnętrza kościoła. Nad pomieszczeniem wzniesiono półszczyt oparty o wieżę, podobnie jak ściana zachodnia pomieszczenia, zlicowany z jej fasadą. Następnie w podobny sposób utworzono południowo – zachodni narożnik kościoła, co dało szeroką i równą fasadę świątyni. Narożna, gotycka przestrzeń południowa była wydzielona i dostępna albo z zewnątrz, albo z wnętrza nawy południowej. Pomieszczenie oświetlało okrągłe okno w ścianie zachodniej oraz wydłużone okno maswerkowe w ścianie południowej. Być może w ramach tymczasowych działań, nie zostało ono zwieńczone półszczytem jak na północy, ale przykryte czterospadowym dachem, dzięki czemu widoczna była część południowej elewacji wieży. Ponadto około trzeciej ćwierci XIV wieku podwyższono zachodnią część nawy południowej. Wschodnią pozostawiono niższą, najwyraźniej po to, aby całkowicie nie uniemożliwić doświetlania nawy głównej. W okresie tym przeprowadzono też najobszerniejszy etap malowania wnętrz (ścian i sklepienia prezbiterium) polichromiami z bogatym programem ikonograficznym (sceny figuralne, iluzoryczne arkady, popiersia w medalionach).
Na przełomie XIV i XV wieku podwyższone zostało narożne pomieszczenie północne, przykryte następnie sklepieniem kolebkowym. Po 1439 roku podwyższono wschodnią część nawy południowej, ostatecznie zasłaniając okna nawy głównej (dlatego w obu narożnikach ściany wschodniej pod drewnianym stropem wycięto prostokątne otwory). W ścianie południowej utworzono dwa ostrołuczne okna, kolejne gotyckie okno maswerkowe umieszczono w ścianie wschodniej nawy południowej. Wnętrze tejże nawy wraz z sąsiednim narożnym pomieszczeniem przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, ponadto utworzono pod nią kryptę.
Pod koniec XV lub na początku XVI wieku wzniesiona została kruchta przed wejściem do nawy północnej. Pod przedsionkiem utworzono murowany nagrobek, prawdopodobnie dla darczyńcy budowli. W korpusie nawowym utworzono wówczas okazałą emporę zachodnią, z balustradą dekorowaną malowidłami przedstawiającymi walkę św. Jerzego ze smokiem i zielonymi krzyżami konsekracyjnymi. Średniowieczne przebudowy zakończyło założenie monumentalnego sklepienia w nawie głównej, osadzonego na dwóch centralnych, ośmiobocznych, kamiennych filarach. Zagięte i proste żebra o profilowaniu z podwójnym wyżłobieniem utworzyły bogaty, dynamiczny układ, składający się w rzeczywistości z trzech równoległych par przęseł ze sklepieniami ośmiodzielnymi. Żebra spięto zwornikami z motywami głów anielskich i zwierzęcych. Opuszczono je bezpośrednio na wspomniane filary, a na ścianach bocznych na profilowane wsporniki lub wtopiono bezkonsolowo w narożniki. Bez wsporników połączono ze ścianami także tzw. wolne żebra, rozdwojone pośrodku każdego przęsła. Utworzenie sklepienia tego typu wymagało dużej wiedzy technicznej i wyobraźni artystycznej. Po raz pierwszy pojawiły się one w architekturze europejskiej w XV wieku w Bawarii (Landshut), a następnie na sklepieniu nawy głównej w kościele św. Szczepana w Wiedniu i kościele św. Marcina w Bratysławie.
Stan obecny
Obecna forma kościoła jest wynikiem wielowiekowych etapów rozbudowy, rozłożonych na wyjątkowo liczne fazy. Z najstarszego, XI-wiecznego kościoła zachowała się znaczna część północnej ściany nawy kościoła, wraz z tynkami i malunkami, a także północno – wschodni narożnik z późniejszym przedłużeniem do przebudowanej arkady tęczy. Przetrwały także fragmenty fasady przedłużonej w XII wieku nawy, łącznie z odcinkiem romańskiego fryzu. Z elementów XIII-wiecznych wyróżnia się wczesnogotyckie prezbiterium z zachowanymi trzema oryginalnymi oknami, wnęką pod sedilia i półką ścienną. Przetrwał też portal północny w nawie bocznej z końca XIII stulecia, a na piętrze wieży widoczny jest zamurowany portal z przełomu XIII i XIV wieku, niegdyś wiodący do drewnianego ganku. Z XIV wieku pochodzi ostrołuczny, profilowany portal południowy w nawie bocznej. We wschodniej ścianie nawy południowej widoczny jest dziś jedyny gotycki maswerk okienny. Wewnątrz, na północnej ścianie prezbiterium warte uwagi jest XV-wieczne pastoforium oraz umieszczona w pobliżu XV-wieczna ambona. Sklepienie prezbiterium prezentuje formy wczesnogotyckie, sklepienie nawy południowej jest gotyckie. Najbardziej charakterystycznym element wnętrza jest jednak wysoko cenione późnogotyckie sklepienie korpusu oraz nieco młodsza empora zachodnia z początku XVI wieku. Ponadto zabytek znany jest ze ściennych i sklepiennych malowideł, z których większa część pochodzi z XIV wieku, choć przetrwały też fragmenty starszych polichromii (mandorla z XII wieku na północnej ścianie nawy głównej, dwa pasy malowideł z XIII wieku na północnej ścianie prezbiterium).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Botek A., Erdélyi R., Pauliny P., Vachová B., Najstaršie etapy vývoja kostola v Šamoríne, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 21/2018.
Botek A., Erdélyi R., Pauliny P., Vachová B., Nové poznatky o vývoji reformovaného kostola v Šamoríne, „Monument revue”, ročník 5, číslo 1, 2016.
Prokopp M., Stredoveký kostol Šamorína [w:] Kapitoly z dejín mesta Šamorín, red. G.Strešňák, L.Végh, Šamorín-Dunajská Streda 2005.
Vácha Z., K pozdněgotické etapě reformovaného kostela v Šamoríne, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 2/1998.