Historia
Kościół w Sádoku zbudowany został około początku XII wieku, jako siedziba parafii obsługującej kilka okolicznych wsi i osad. Prawdopodobnie został on zniszczony lub uszkodzony w trakcie mongolskiego najazdu na Węgry w latach 1241-1442. W czasie odbudowy około połowy XIII wieku został nieznacznie powiększony i przekształcony w świątynię emporową, powiększoną po kilkudziesięciu latach po raz kolejny, tym razem o nawę boczną i jeszcze raz pod koniec XIII wieku, tym razem już w stylistyce wczesnogotyckiej.
Średniowieczną formę kościół zachowywał aż do renesansowej przebudowy w XVII wieku, kiedy to z powodu złego stanu murów podjąć trzeba było gruntowne prace remontowe. Wyburzono wówczas apsydę, korpus kościoła wzmocniono przyporami, a starą wieżyczkę nad emporą zastąpiono nową wieżą po stronie zachodniej. Na koniec w nawie kościoła zbudowano kryptę dla kilku ważnych lokalnych rodzin.
Pod koniec XVIII wieku i w następnych dziesięcioleciach kościół popadał w ruinę. Odrestaurowano go dopiero w drugiej połowie XIX wieku, a później w XX stuleciu. Jednak na przełomie XX i XXI wieku ponownie znajdował się w złym stanie, co w 2002 roku spowodowało powstanie stowarzyszenia obywatelskiego Slovacia Incognita, które rozpoczęło ratowanie zabytku. Renowację elewacji zakończono w 2009 roku, a w kolejnym roku przeprowadzono konserwację fresków w prezbiterium i nawie.
Architektura
Kościół zbudowano na szczycie niewielkiego wzniesienia, być może na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu. Pierwotnie była to mała i prosta romańska budowla składająca się z prostokątnej nawy i węższego czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej. W połowie XIII wieku nawę przedłużono o parę metrów w kierunku zachodnim, a w nową część wtopiono czworoboczną wieżyczkę, która wewnątrz przechodziła w emporę. Około trzeciej ćwierci XIII wieku przeprowadzono nieco bardziej nietypową rozbudowę, wzniesiono bowiem nawę południową, którą na wschodzie zakończono półkolistą apsydą.
Wejście do romańskiego kościoła wiodło od zachodu przez uskokowy portal o półkolistym zwieńczeniu, flankowany dwoma kolumienkami z każdej strony, wsadzonymi w uskoki. Ich głowice pokryte zostały ornamentem roślinnym. Okna kościoła były niewielkie, obustronnie rozglifione. Wnętrze pokryte było freskami, z których najstarsze pochodziły już z pierwszej połowy XIII stulecia (trzej królowie na koniach, monumentalny obraz św. Krzysztofa, niebiańskie Jeruzalem, postacie świętych).
Pod koniec XIII wieku zlikwidowano układ dwunawowy kościoła poprzez ujednolicenie zabudowy korpusu. Dla jego lepszego doświetlenia przebito wówczas od strony południowej nowe okna, już o gotyckim kształcie ościeży (zwieńczone trójliśćmi). W okresie tym nadal funkcjonowała wschodnia apsyda, a dodatkowo po północnej stronie prezbiterium, prawdopodobnie w XIV wieku wzniesiono zakrystię. Miała ona podobną wielkość co nowe gotyckie prezbiterium, zbudowane nieco wcześniej na planie kwadratu. Obie te części przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi. O ile nie dziwiło to w stosunku do zakrystii, to było już nietypowe we wczesnogotyckim prezbiterium. Sklepienie prezbiterium zostało pokryte freskiem przedstawiającym Jezusa Chrystusa w mandorli.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego ze średniowiecznego kościoła przetrwała najstarsza, jeszcze XII-wieczna ściana północna korpusu, XIII-wieczna ściana południowa, goryckie prezbiterium oraz gotycka zakrystia. Wieża, masywne przypory oraz południowo – wschodnie przedłużenie korpusu są już dodatkami nowożytnymi. Okrągłe okno z kamienną rozetą umieszczone w zachodniej elewacji renesansowej wieży prawdopodobnie pierwotnie znajdowało się na zachodniej elewacji romańskiego kościoła nad portalem wejściowym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Strona internetowa apsida.sk, Klátova Nová Ves-Sádok.