Historia
Kościół w Sádoku zbudowany został około początku XII wieku, jako siedziba parafii obsługującej kilka okolicznych wsi i osad. Prawdopodobnie został on zniszczony lub uszkodzony w trakcie mongolskiego najazdu na Węgry w latach 1241-1242. W czasie odbudowy z około połowy XIII wieku został nieznacznie powiększony i przekształcony w świątynię emporową, raz jeszcze powiększoną po kilkudziesięciu latach, kiedy to dobudowano nawę boczną. Następne prace budowlane prowadzono pod koniec XIII wieku i na początku XIV stulecia, tym razem już w stylistyce wczesnogotyckiej. Ostatnia większa gotycka rozbudowa z XIV wieku powiększyła kościół o zakrystię.
W okresie reformacji kościół przejęty został przez protestantów, którzy pod koniec XVI wieku i na początku XVII stulecia przeprowadzili renesansową przebudowę świątyni. Z powodu złego stanu murów podjąć trzeba było wówczas gruntowne prace remontowe, skutkujące podparciem korpusu kościoła masywnymi przyporami. Wyburzono także romańską apsydę, a starą wieżyczkę nad emporą zastąpiono nową, renesansową wieżą po zachodniej stronie fasady. Na koniec w nawie kościoła zbudowano kryptę dla kilku ważnych lokalnych rodzin.
Pod koniec XVIII wieku i w następnych dziesięcioleciach kościół popadał w ruinę. Odrestaurowano go dopiero w drugiej połowie XIX wieku, a później w XX stuleciu. Jednak na przełomie XX i XXI wieku ponownie znajdował się w złym stanie, co w 2002 roku spowodowało powstanie stowarzyszenia obywatelskiego Slovacia Incognita, które rozpoczęło ratowanie zabytku. Renowację elewacji zakończono w 2009 roku, natomiast w kolejnym roku przeprowadzono konserwację fresków w prezbiterium i nawie.
Architektura
Kościół zbudowano na szczycie niewielkiego wzniesienia, być może na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu. Pierwotnie była to mała i prosta romańska budowla składająca się z prostokątnej nawy i węższego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej o miniaturowych rozmiarach. W połowie XIII wieku nawę przedłużono o parę metrów w kierunku zachodnim, po czym w nową część wtopiono czworoboczną wieżyczkę, która wewnątrz przechodziła w emporę. Około trzeciej ćwierci XIII wieku przeprowadzono nieco bardziej nietypową rozbudowę, wzniesiono bowiem nawę południową, którą na wschodzie zakończono półkolistą apsydą.
Wejście do romańskiego kościoła wiodło od zachodu przez uskokowy portal o półkolistym zwieńczeniu, flankowany dwoma kolumienkami z każdej strony, wsadzonymi w uskoki. Ich głowice pokryte zostały ornamentem roślinnym. Okna kościoła były niewielkie, o szczelinowych prześwitach, obustronnie rozglifione. Wnętrze pokryte było freskami, z których najstarsze zaczęto nanosić na ściany już z pierwszej połowy XIII stulecia (trzej królowie na koniach, monumentalny obraz św. Krzysztofa, niebiańskie Jeruzalem, postacie świętych).
Pod koniec XIII wieku zlikwidowano układ dwunawowy kościoła poprzez ujednolicenie zabudowy korpusu. Dla jego lepszego doświetlenia przebito wówczas od strony południowej trzy nowe okna, już o gotyckim kształcie ościeży (lancetowate, obustronnie rozglifione, zwieńczone trójliśćmi). W okresie tym nadal funkcjonowała wschodnia apsyda. Dodatkowo po jej północnej stronie około 1300 roku utworzono wczesnogotyckie prezbiterium. Podobnie jak starsze, zbudowane zostało ono na rzucie kwadratu, ale o większych rozmiarach.
W kolejnym etapie XIV-wiecznej rozbudowy po północnej stronie czworobocznego prezbiterium wzniesiono zakrystię o podobnej do prezbiterium wielkości. Obie te części przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi. O ile nie dziwiło to w stosunku do zakrystii, to było już nietypowe dla wczesnogotyckiego prezbiterium. Ostrołuczne sklepienie tego ostatniego zostało pokryte freskiem przedstawiającym Jezusa Chrystusa w mandorli. Wejście z prezbiterium do zakrystii utworzono w postaci portalu o rzadko spotykanym trójliściu ze zdwojonym środkowym płatkiem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z najstarszego, jeszcze XII-wiecznego kościoła przetrwała ściana północna korpusu, północna część ściany wschodniej i część muru najstarszego prezbiterium, obecnie oddzielającego zakrystię od prezbiterium wczesnogotyckiego. Z końca XIII wieku pochodzi pozostała część prezbiterium, nieco starsza jest XIII-wieczna ściana południowa korpusu, natomiast zakrystia jest zabytkiem gotyckim z XIV wieku. Wieża, masywne przypory oraz południowo – wschodnie przedłużenie korpusu są już dodatkami nowożytnymi.
Pomimo nowożytnych przekształceń, kościół zachował wiele średniowiecznych detali architektonicznych. Okrągłe okno z kamienną rozetą umieszczone w zachodniej elewacji renesansowej wieży prawdopodobnie pierwotnie znajdowało się na zachodniej elewacji romańskiego kościoła nad portalem wejściowym. Podobnie zachodni portal w wieży utworzony został z elementów portalu romańskiego. W elewacji południowej widoczne są zamurowane wczesnogotyckie okna z trójlistnymi maswerkami, zachowały się też dwa oryginalne, obecnie zamurowane okna w ścianie wschodniej prezbiterium oraz dwie wnęki ścienne w ścianie południowej. Warty uwagi jest portal wiodący do zakrystii. Cenne są malowidła ścienne z drugiej połowy XIII wieku (fragment twarzy na ścianie prezbiterium), z początku XIV stulecia (na sklepieniu i ścianach prezbiterium) oraz przełomu XV i XVI wieku (wschodnia ściana nawy).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Mikuláš M., Výsledky architektonicko-historického a umelecko-historického výskumu Kostola Panny Márie Kráľovnej anjelov v Klátovej Novej Vsi – časť Sádok, „Monumentorum tutela”, 22/2010.
Matáková B., Stredoveké nástenné maľby v Sádku, „Pamiatky a múzeá”, 3/2012.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.