Historia
Gotycki kościół św. Jana Chrzciciela zbudowano na miejscu starszej świątyni z drugiej połowy XIII wieku. Najstarsze wzmianki w źródłach pisanych o tej pierwszej budowli, odnotowane zostały w spisach papieskich dziesięcin z lat 30-tych XIV wieku. W 1332 roku wspomniany został pleban imieniem Mikuláš, a w 1338 roku plebanus Ján, przy czym ten drugi był wyjątkowo bogato uposażony młynem, ogrodami w mieście oraz całą dziesięciną. Prawdopodobnie pod koniec XIV wieku mieszczanie ufundowali wieżę kościelną i nieco przedłużyli nadal jednonawowy korpus. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła parafialnego w drugiej połowie XIV wieku przeprowadzono także budowę kaplicy cmentarnej Najświętszej Marii Panny.
W 1461 roku kościół spłonął wraz z całym miastem. W tym samym roku monarcha podziękował mieszkańcom Sabinova za wsparcie w walkach z bratrzykami, w wyniku czego zniszczenia miała odnieść także fara. Zapewne w ramach odbudowy w latach 60-tych XV wieku, przy wsparciu królewskim, przebudowana została prezbiterialna część kościoła, natomiast na przełomie XV i XVI wieku powiększono korpus o dwie dodatkowe nawy boczne. Na początku XVI stulecia w kościele zaczęto stopniowo zakładać sklepienia, wpierw pod kierunkiem mistrza Mikuláša Krompholza, którego następnie zastąpił mistrz Ján Brengyszen z Prešova (Johann de Epperies). W 1523 roku wewnątrz nawy wzniesiono pod nadzorem Brengyszena emporę, oraz mniej więcej w tym okresie południową kruchtę, ze sklepieniem udekorowanym już renesansowymi polichromiami. W 1537 roku została zmodyfikowana wieża kościelna.
W okresie nowożytnym kościół parokrotnie, w większym lub mniejszym stopniu, niszczony był pożarami, zawsze jednak wysiłkiem mieszczan odbudowywano go. Ostatnich znaczących przeróbek konstrukcyjnych budynku dokonano pod koniec XIX wieku, w związku z pożarem i późniejszym zawaleniem sklepienia w podwieżowej kruchcie. W 1992 roku nastąpiła kompleksowa renowacja zabytku.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku był budowlą jednonawową na planie prostokąta, zakończoną na wschodzie węższym od korpusu prezbiterium o rzucie zbliżonym do kwadratu. Na przełomie XIV i XV wieku po stronie zachodniej wybudowano czworoboczną wieżę. Gdy została ukończona, jako że powstała w oddaleniu około 1 metra jako budowla wolnostojąca, mury nawy po uprzednim zburzeniu ściany zachodniej przedłużono ku zachodowi i jednocześnie z powodu podniesienia poziomu gruntu podwyższono. Wschodnia część kościoła tymczasowo została pozostawiona w pierwotnej formie, w okresie wczesnego gotyku mogła zostać jedynie dobudowana zakrystia.
W latach 60-tych XV wieku przedłużono prezbiterium kościoła, dostawiając do wcześniejszego kwadratowego chóru wieloboczne zamknięcie, przy czym pierwotne wczesnogotyckie pastoforium rozebranej ściany wschodniej zostało umieszczone wtórnie na ścianie północnej obok wejścia do zakrystii, a w północno – wschodniej ścianie wieloboku zainstalowano nowe prostokątne pastoforium z metalową kratą. Rozbudowane prezbiterium pokryto we wnętrzu ceramicznymi płytkami podłogowymi. Jego mury od zewnątrz na wschodzie i południu wzmocniono uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi osadzono wysokie, ostrołuczne, rozglifione okna z dwudzielnymi maswerkami. Przypory zbędne były po stronie północnej, gdzie znajdowała się zakrystia, niewątpliwie w okresie tym przedłużona ku wschodowi.
Na skutek rozbudowy korpusu z przełomu XV i XVI wieku, ostatecznie powstała trójnawowa budowla, połączona z wyniosłą czworoboczną wieżą na osi fasady zachodniej i wielobocznie zamkniętym, mocno wydłużonym jak na kościoły parafialne, trójprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej. Zarówno prezbiterium jak i wszystkie nawy były u schyłku średniowiecza podsklepione. Ponadto w zachodnią część korpusu w 1523 roku wstawiono emporę opartą na wielobocznym, skręconym filarze środkowym i dwóch półfilarach przyściennych. Budowę kościoła zakończyło umieszczenie kruchty przed południowym wejściem oraz utworzenie na najwyższej kondygnacji wieży dookolnego ganku opartego na kamiennych konsolach.
Stan obecny
Kościół farny w Sabinovie należy do najlepiej zachowanych średniowiecznych miejskich far na terenie Słowacji, zarówno pod względem układu przestrzennego i bryły, jak i pierwotnych detali architektonicznych. Spośród tych ostatnich warty odnotowania jest zachodni portal z wimpergą, kamienne wieżowe tabernakulum z 1484 roku, sedilia w prezbiterium, gwiaździste sklepienia, czy późnogotycka empora osadzona na skręconym filarze. Do najbardziej rzucających się w oczy elementów nowożytnych należą kruchta północna, neogotyckie okna zakrystii, najwyższa kondygnacja wieży oraz południowa wieżyczka schodowa. Po południowej stronie kościoła znajduje się wolnostojąca kaplica z przełomu XIV i XV wieku, znacznie przebudowana w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Harčar P., Uličný M., Predbežné výsledky archeologického výskumu kostola Sv. Jána Krstiteľa v Sabinove, „Archæologia historica”, 32/2007.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.