Rimavské Janovce – opactwo benedyktyńskie

Historia

   Klasztor wraz z kościołem św. Jana zbudowany został przypuszczalnie w pierwszej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie w ramach konwentu złożonego z zakonników benedyktyńskich. Pierwsza pośrednia pisemna wzmianka o klasztorze i wsi („villa Janus”) pojawiła się w 1221 roku, a kolejna, już bezpośrednia, dopiero w 1397 roku, gdy podczas arcybiskupiej wizytacji kanonicznej wspomniany został opat z klasztoru „Iánosi” (niestety nie określono do jakiego zakonu należał). Nazwa wsi wywodzić się mogła od imienia patrona klasztoru lub od jednego z najstarszych przodków miejscowej rodziny szlacheckiej, niejakiego Jána lub Jánoša, natomiast najpewniej nie miała związku z wezwaniem kościoła i opactwa, gdyż nie dodano do jej nazwy przymiotnika „święty”.
   Klasztor we wsi Rimavské Janovce z pewnością funkcjonował jeszcze na przełomie XV i XVI wieku, bowiem w 1500 roku jego opat o imieniu Juraj wraz z matką odbyć miał pielgrzymkę do Rzymu („Gieorgius Abas de Jánosi et Marta genitrix„). Konwent rozwiązano między 1548 a 1580 rokiem, prawdopodobnie w wyniku częstych w regionie walk i trwającej reformacji. Nie wiadomo jaki los spotkał zabudowania klasztorne tuż po rozwiązaniu społeczności mnichów, być może przejęła je miejscowa rodzina Janošovów. Ich kontakty społeczne z resztą terytorium Węgier, a nawet z centralnymi i głównymi siedzibami królestwa, potwierdzone zostały w przekazach pisemnych, co ciekawe jednak nie przekazano żadnej wzmianki o powiązaniach rodu z miejscowym opactwem, co wskazywałoby przynajmniej na ich pokojowe współistnienie.
   W XVII wieku kościół klasztorny został poważnie uszkodzony, przy czym górne części obu wież zostały całkowicie zniszczone. Pozostałe partie zostały odbudowane i pełniły funkcje sakralne do pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to budynek podupadł. Ostatecznie w 1857 roku z powodu zaniedbań i braku remontów runął jego dach. Dopiero w latach 1875-1876 odbyła się poważna renowacja, finansowana przez ogólnokrajową zbiórkę. Nie uzbierano w niej dość funduszy, aby ukończyć wieże, ale prace doprowadziły kościół do formy zbliżonej do pierwotnej. Ostatnie większe działania renowacyjno – badawcze prowadzono w 1999 i 2000 roku.

Architektura

   Pierwotny romański kościół był konstrukcją jednonawową z dwuwieżową fasadą zachodnią oraz z prostokątnym w planie prezbiterium po stronie wschodniej, o tej samej szerokości co nawa, zakończonym półokrągłą apsydą. Jako że czworoboczne wieże usytuowano po południowej i północnej stronie nawy, kościół otrzymał bardzo szeroką fasadę, sugerującą funkcjonowanie za nią trójnawowego korpusu, a w rzeczywistości skrywającą jedynie pojedynczą nawę (układ podobny jak w kościołach klasztornych w Bína i Bzovik). Kościół wzniesiono w stosunkowo rzadkiej na terenie północnej części Królestwa Węgierskiego technice, wymurowując ściany z dużych, dokładnie obrobionych bloków. Jego układ stanowił etap pośredni między większymi kościołami klasztornymi a mniejszymi, wiejskimi budowlami sakralnymi.
   Do kościoła wiodły trzy portale. Głównym był okazały portal zachodni z dwoma uskokami płynnie przechodzącymi w półkolistą archiwoltę. Południowy portal w nawie miał jeden uskok w który zapewne włożone były flankujące kolumienki z kapitelami. Jeszcze prostsze było wejście północne, wąskie i bez uskoków, półkoliście zamknięte, prowadzące do zabudowań klasztornych. Wejście z budynków opactwa znajdowało się również w północnej ścianie północnej wieży.
   Wewnątrz kościoła część kapłańską oddzielono od nawy półkoliście zwieńczoną arkadą tęczy, osadzoną na cokole powyżej którego w górnej części utworzono dwa ciężkie gzymsy. Wysoki cokół wskazywałby na obecność przegrody lektorium w płaszczyźnie arkady, oddzielającej część przeznaczoną dla świeckich od dostępnego jedynie dla mnichów chóru. Po bokach arkady tęczy w części nawowej umieszczono półkoliste wnęki, które pierwotnie były związane z ołtarzami bocznymi. Rekompensowały one brak w kościele bocznych kaplic. Ponieważ klasztor wraz z kościołem został ufundowany przez prywatnego patrona, pomiędzy wieżami w nawie znalazła się empora, oświetlona okrągłym oknem (okulusem) od strony zachodniej.
   Zabudowania klasztorne, które nieco później dobudowano po północnej stronie kościoła, najwyraźniej tworzyły typowy zamknięty zespół klauzury z centralnym wirydarzem otoczonym krużgankiem i zabudowaniami mieszkalnymi. Skrzydło wschodnie było dwukondygnacyjne. Zapewne zgodnie z typowym układem benedyktyńskim mieściło ono kapitularz w przyziemiu i dormitorium na piętrze.

Stan obecny

   Kościół klasztorny dzięki XIX-wiecznej renowacji przetrwał do czasów współczesnych, choć bez dwóch wież zachodnich. Efektem nowożytnych prac są między innymi neoromańskie szczyty nawy: wschodni i zachodni, wraz z małą dzwonnicą oraz odtworzony fryz podokapowy. Malowidła wewnątrz prezbiterium i apsydy są neogotyckie, nawę zaś przykrywa nowożytny strop kasetonowy.
   Z oryginalnych romańskich detali architektonicznych zachowały się dwa wschodnie okna od strony południowej (jedno doświetlające nawę, drugie w przestrzeni chóru). Oryginalne jest również okno apsydy i okrągłe okno na zachodniej elewacji. Istnieją też trzy pierwotne portale prowadzące do nawy, choć wejścia w południowej i północnej ścianie są zamurowane, a tympanon zachodniego jest neoromański. Zabudowania klasztorne nie zachowały się, jedynie odcisk dachu jednego ze skrzydeł wciąż widoczny jest na elewacji północnej kościoła.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Rimavské Janovce. Kapitoly z dejín obce, red. A.Botoš, Rimavské Janovce 2023.