Historia
Klasztor wraz z kościołem św. Jana zbudowany został przypuszczalnie w pierwszej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie w ramach konwentu złożonego z zakonników benedyktyńskich. Pierwsza pośrednia pisemna wzmianka o klasztorze i wsi („villa Janus”) pojawiła się w 1221 roku, a kolejna, już bezpośrednia, dopiero w 1397 roku, gdy podczas arcybiskupiej wizytacji kanonicznej wspomniany został opat z klasztoru „Iánosi” (niestety nie określono do jakiego zakonu należał). Nazwa wsi wywodzić się mogła od imienia patrona klasztoru lub od jednego z najstarszych przodków miejscowej rodziny szlacheckiej, niejakiego Jána lub Jánoša, natomiast najpewniej nie miała związku z wezwaniem kościoła i opactwa, gdyż nie dodano do jej nazwy przymiotnika „święty”.
Klasztor we wsi Rimavské Janovce z pewnością funkcjonował jeszcze na przełomie XV i XVI wieku, bowiem w 1500 roku jego opat o imieniu Juraj wraz z matką odbyć miał pielgrzymkę do Rzymu („Gieorgius Abas de Jánosi et Marta genitrix„). Konwent rozwiązano między 1548 a 1580 rokiem, prawdopodobnie w wyniku częstych w regionie walk i trwającej reformacji. Nie wiadomo jaki los spotkał zabudowania klasztorne tuż po rozwiązaniu społeczności mnichów, być może przejęła je miejscowa rodzina Janošovów. Ich kontakty społeczne z resztą terytorium Węgier, a nawet z centralnymi i głównymi siedzibami królestwa, potwierdzone zostały w przekazach pisemnych, co ciekawe jednak nie przekazano żadnej wzmianki o powiązaniach rodu z miejscowym opactwem, co wskazywałoby przynajmniej na ich pokojowe współistnienie.
W XVII wieku kościół klasztorny został poważnie uszkodzony, przy czym górne części obu wież zostały całkowicie zniszczone. Pozostałe partie zostały odbudowane i pełniły funkcje sakralne do pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to budynek podupadł. Ostatecznie w 1857 roku z powodu zaniedbań i braku remontów runął jego dach. Dopiero w latach 1875-1876 odbyła się poważna renowacja, finansowana przez ogólnokrajową zbiórkę. Nie uzbierano w niej dość funduszy, aby ukończyć wieże, ale prace doprowadziły kościół do formy zbliżonej do pierwotnej. Ostatnie większe działania renowacyjno – badawcze prowadzono w 1999 i 2000 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół był konstrukcją jednonawową z dwuwieżową fasadą zachodnią oraz z prostokątnym w planie prezbiterium po stronie wschodniej, o tej samej szerokości co nawa, zakończonym półokrągłą apsydą. Jako że czworoboczne wieże usytuowano po południowej i północnej stronie nawy, kościół otrzymał bardzo szeroką fasadę, sugerującą funkcjonowanie za nią trójnawowego korpusu, a w rzeczywistości skrywającą jedynie pojedynczą nawę (układ podobny jak w kościołach klasztornych w Bína i Bzovik). Kościół wzniesiono w stosunkowo rzadkiej na terenie północnej części Królestwa Węgierskiego technice, wymurowując ściany z dużych, dokładnie obrobionych bloków. Jego układ stanowił etap pośredni między większymi kościołami klasztornymi a mniejszymi, wiejskimi budowlami sakralnymi.
Do kościoła wiodły trzy portale. Głównym był okazały portal zachodni z dwoma uskokami płynnie przechodzącymi w półkolistą archiwoltę. Południowy portal w nawie miał jeden uskok w który zapewne włożone były flankujące kolumienki z kapitelami. Jeszcze prostsze było wejście północne, wąskie i bez uskoków, półkoliście zamknięte, prowadzące do zabudowań klasztornych. Wejście z budynków opactwa znajdowało się również w północnej ścianie północnej wieży.
Wewnątrz kościoła część kapłańską oddzielono od nawy półkoliście zwieńczoną arkadą tęczy, osadzoną na cokole powyżej którego w górnej części utworzono dwa ciężkie gzymsy. Wysoki cokół wskazywałby na obecność przegrody lektorium w płaszczyźnie arkady, oddzielającej część przeznaczoną dla świeckich od dostępnego jedynie dla mnichów chóru. Po bokach arkady tęczy w części nawowej umieszczono półkoliste wnęki, które pierwotnie były związane z ołtarzami bocznymi. Rekompensowały one brak w kościele bocznych kaplic. Ponieważ klasztor wraz z kościołem został ufundowany przez prywatnego patrona, pomiędzy wieżami w nawie znalazła się empora, oświetlona okrągłym oknem (okulusem) od strony zachodniej.
Zabudowania klasztorne, które nieco później dobudowano po północnej stronie kościoła, najwyraźniej tworzyły typowy zamknięty zespół klauzury z centralnym wirydarzem otoczonym krużgankiem i zabudowaniami mieszkalnymi. Skrzydło wschodnie było dwukondygnacyjne. Zapewne zgodnie z typowym układem benedyktyńskim mieściło ono kapitularz w przyziemiu i dormitorium na piętrze.
Stan obecny
Kościół klasztorny dzięki XIX-wiecznej renowacji przetrwał do czasów współczesnych, choć bez dwóch wież zachodnich. Efektem nowożytnych prac są między innymi neoromańskie szczyty nawy: wschodni i zachodni, wraz z małą dzwonnicą oraz odtworzony fryz podokapowy. Malowidła wewnątrz prezbiterium i apsydy są neogotyckie, nawę zaś przykrywa nowożytny strop kasetonowy.
Z oryginalnych romańskich detali architektonicznych zachowały się dwa wschodnie okna od strony południowej (jedno doświetlające nawę, drugie w przestrzeni chóru). Oryginalne jest również okno apsydy i okrągłe okno na zachodniej elewacji. Istnieją też trzy pierwotne portale prowadzące do nawy, choć wejścia w południowej i północnej ścianie są zamurowane, a tympanon zachodniego jest neoromański. Zabudowania klasztorne nie zachowały się, jedynie odcisk dachu jednego ze skrzydeł wciąż widoczny jest na elewacji północnej kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Pomfyová B., Ranostredoveké kláštory na Slovensku: torzálna architektúra – torzálne poznatky – torzálne hypotézy, „Archæologia historica”, 40/2015.
Rimavské Janovce. Kapitoly z dejín obce, red. A.Botoš, Rimavské Janovce 2023.