Historia
Dobra Revište („terra Ryvchka”) wspomniane zostały po raz pierwszy w 1228 roku, gdy dostały się do majątku żupana (komesa) Leustacha i jego brata Borša. Być może jego potomkowie po połowie XIII wieku w dobrach tych posiadali jakąś siedzibę, ale murowany zamek wzniesiony został dopiero w początkach XIV wieku, w okresie możnowładczej samowoli spowodowanej osłabieniem władzy po wymarciu dynastii Arpadów. Być może fundatorem zamku był Máté Csák (Matúš Čák), możnowładca suwerennie panujący nad północną częścią Królestwa Węgierskiego, który w 1311 zawładnął nieodległym zamkiem w Breznicy. Budowniczym zamku mógł być też Peter z Vozokan, potomek Borša, ale po śmierci Csáka w 1321 roku Revište i tak stało się majątkiem królewskim. Zamek wraz z pobliskim Šašovem stanowił wówczas ochronę drogi biegnącej wzdłuż Hronu oraz bronił dostępu do złotonośnych obszarów Gór Szczawnickich.
W źródłach pisanych zamek po raz pierwszy odnotowany został w 1331 roku („Reuisce”). Znajdował się w rękach królewskich, oddany przez Roberta Karola w zarząd byłemu banowi Dalmacji, Janowi z rodu Babonič, choć w imieniu Jana opiekę nad zamkiem sprawował komes Michał. W 1340 roku zamek ponownie odnotowano w źródłach pisanych („Ryuche”), gdy był w rękach królewskiego kasztelana, magistra Jana. Prawdopodobnie w jego czasach przeprowadzono pierwsze poważniejsze naprawy i rozbudowę zamku, którego konstrukcja mogła zostać naruszona problemami ze statyką. W 1388 roku Revište („Ryche”) dostało się do majątku magistra Franka, zaś w 1391 roku król Zygmunt Luksemburczyk podarował zamek żupanowi Ladislavowi z rodu Šárovców, przodkowi rodziny Levickich, za którego zamkowe dobra rozrosły się do 11 wsi. Na początku XV wieku zamek często zmieniał właścicieli, podobnie jak odmianę nazwy, w 1415 roku zapisanej jako „Rywysthe”.
W 1427 roku właścicielem zamku został Petr Čech, po którym przejął go jego syn Ladislav. W 1443 roku Revište dostało się do rąk kremnickiego kapitana Jana Oškrda, wraz z Janem Jiskrą walczącego o prawa do tronu Władysława Pogrobowca. Co prawda w 1447 roku kampanię przeciwko zamkom Jiskry przeprowadził Jan Hunyady, lecz Revište najwyraźniej nie zostało zdobyte. Pohusycki garnizon Jiskry usunięty został z zamku (w drodze wykupu) dopiero przez kapitana Petra Kolára, który miał posiadać Revište wraz z Šašovem w latach 1449 i 1456, choć o swoją własność wciąż dopominał się prawowity właściciel, Ladislav Čech. W 1466 Maciej Korwin odebrał zamek Kolárowi i powierzył arcybiskupowi ostrzychomskiemu Janowi Vitézowi, a następnie z powodu antykrólewskiego buntu hierarchy, nadał zamek w 1479 roku w zamian za pożyczkę królewskiemu skarbnikowi Urbanowi z Veľkiej Lúcy. Nim doszło do tego ostatniego wydarzenia Vitéz zdołał przekazać Revište swemu słudze Ladislavowi Markusowi, który odmówił poddania się Korwinowi i w 1472 roku zdołał uzyskać przyrzeczenie wsparcia od polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka, na wypadek oblężenia zamku. Gwarancje te z pewnością pomogły mu po zdławieniu buntu przez węgierskiego władcę. Po śmierci króla Macieja Korwina, z końcem XV wieku, wdowa Beatrycze Aragońska przekazała zamek Revište rodzinie Dóczych, władających nim i pobliskim Šašovem do 1647 roku.
W XVI i XVII wieku, mimo iż zamek utracił status rezydencji mieszkalnej właścicieli, to jego znaczenie militarne w dobie zagrożenia tureckiego utrzymywało się. W 1647 roku doszło nawet do tureckiego ataku na zamek, ale nie został on ani zdobyty, ani uszkodzony. Po wymarciu Dóczych stał się własnością cesarską, zarządzaną przez izbę górniczą w Bańskiej Szczawnicy. W odróżnieniu od Šašova Revište jeszcze w drugiej połowie XVII wieku było remontowane i przez jakiś czas mieściły się w nim mieszkania górniczych urzędników. Antyhabsburskie powstanie Thókólyego z 1677 roku oraz powstanie Rakoczego z początku XVIII stulecia nie doprowadziły do bezpośredniego zniszczenia zamku, choć wkrótce potem ze względu na utratę znaczenia został on opuszczony przez cesarski garnizon. W 1742 roku zamkowe zabudowania były już niezadaszone, a pod koniec stulecia zamek znajdował się w ruinie.
Architektura
Zamek został wzniesiony na podłużnej, skalnej grani leżącej pomiędzy rzeką Hron na wschodzie i niewielkim strumieniem płynącym w wąwozie na zachodzie. Wydłużone z grubsza na linii północ – południe wzniesienie charakteryzowało się skalistymi stromymi zboczami, sięgającymi w najwyższych miejscach 314 metrów n.p.m. Stoki zabezpieczały budowlę z trzech stron, jedynie od północy, gdzie grzbiet łączył się pozostałą częścią górskiego masywu, nachylenie terenu było mniejsze. Z tego powodu na tym krótkim odcinku dodatkowo zabezpieczono się przekopem. Garnizon zamkowy mógł być we wzrokowym kontakcie ze strażnicami umieszczonymi na wzgórzach po przeciwnej stronie Hronu.
Początkowo zamek składał się z wieży mieszkalnej, usytuowanej w północnej, najwyższej części wzniesienia, oraz małego i wąskiego dziedzińca wyznaczonego przez długie na około 50 metrów mury obronne, połączone z południowymi narożnikami wieży. Wieżę wzniesiono na rzucie czworoboku o wymiarach 8,5 x 9 metrów, zaś całe założenie miało około 60 metrów długości i od 9 do 12 metrów szerokości. Wieża początkowo była niezbyt wysoka, jedynie dwukondygnacyjna, niewiele więc przewyższała koronę sąsiednich murów (2,3 metra powyżej krenelażu kurtyn), choć mogła mieć drewnianą nadbudowę. Wzniesione z łamanego andezytu mury posiadały około 1,5 metra grubości i maksymalną wysokość 8 metrów. Na odsadzce posiadały chodnik straży, zabezpieczony przedpiersiem z krenelażem, którego szerokie na około 1,6 metra merlony rozstawiono co około 0,6 – 0,7 metra. Szeroki na 1,4 metra wjazd do zamku prowadził od strony południowej, gdzie zakręcał i u podnóża skalnego grzbietu, flankowany murami długiego boku zamku, wiódł na północ ku łagodniejszym stokom. Na dziedzińcu już od początku funkcjonował wyciosany w skale zbiornik na wodę deszczową.
Na przełomie lat 30-tych i 40-tych XIV wieku podwyższona została o jedną kondygnację czworoboczna wieża, a z powodu zbyt małej przestrzeni mieszkalnej w jej wnętrzu, południową część zamkowego dziedzińca wypełnił trójkondygnacyjny budynek, przy czym z powodu jego budowy przejazd bramny przesunięto na lepiej chronioną wschodnią stronę. Ponadto mury zamku zostały wzmocnione i podwyższone, zwłaszcza wschodnia kurtyna w środkowej części założenia, przy której dostawiono drewniany ganek nadwieszany przy zewnętrznej elewacji, prawdopodobnie połączony z nową zabudową mieszkalną. Ganek mógł mieć nie tylko obronną rolę jako hurdycja, ale przypuszczalnie pełnił rolę reprezentacyjną z widokiem na rzekę, gdyż bardziej zagrożona kurtyna zachodnia posiadała jedynie otwarty chodnik straży z krenelażem. W trakcie rozbudowy zamku górnego najpewniej wykształciło się już obwarowane podzamcze o maksymalnych wymiarach około 76 x 29 metrów, usytuowane przed bramą, po południowej stronie zamku. Z powodu małej ilości miejsca na wąskim dziedzińcu zamku górnego, musiało się tam znajdować gospodarcze zaplecze zamku.
W drugiej połowie XIV wieku i na początku XV stulecia przystąpiono do poprawienia obronności wjazdu na teren zamku górnego. Przesuniętą do wschodniej ściany bramę poprzedzono wówczas niewielkim przedbramiem o długości 12 metrów i szerokości 3 metrów. Ten wąski korytarz prowadził do nowej, niedużej, czworobocznej wieży bramnej, dostawionej do zewnętrznej elewacji zamku na skraju skalnego zbocza, gdzie była ukryta przed ostrzałem i trudna do zajęcia ze względu na wąskie przedbramie, nad którym dominowały wysokie mury budynku mieszkalnego. Następnie na przełomie XV i XVI wieku frontową, południową część przedbramia zaopatrzono w trójkondygnacyjny budynek bramny, zwrócony mostem zwodzonym bezpośrednio na podzamcze, natomiast starszą wieżę bramną podwyższono o dwie podsklepione kondygnacje do wysokości aż około 17 metrów (dzięki czemu przewyższyła przyległy budynek mieszkalny). Na jednym z nowych pięter znajdować się mogła kaplica, która miałaby prezbiterium zorientowane na wschód, wejście zaś umieszczone od zachodu i połączone gankiem z budynkiem mieszkalnym. Ostatnim etapem późnogotyckiej rozbudowy zespołu bramnego było dostawienie krótkiego przedbramia do południowego budynku bramnego oraz zadaszenie całego korytarza bramnego.
Na terenie dziedzińca zamku górnego rozbudowa późnogotycka doprowadziła do powstania podłużnego, podsklepionego pomieszczenia w sąsiedztwie zbiornika na wodę, dostawionego do zachodniej kurtyny muru obwodowego. Zapewne nad pomieszczeniem tym znajdowały się kolejne kondygnacje, nadające budynkowi formę wieżową. W okresie późnogotyckim po raz kolejny podwyższono też północną wieżę główną, gdzie na dodatkowej kondygnacji osadzono od północy wykusz latryny. Wieża po podwyższeniu ponownie mogła zostać zwieńczona drewnianą lub szachulcową kondygnacją z wysuniętym przed lico murów obronnym gankiem, przykrytym wysokim hełmem ostrosłupowym.
W latach 20-tych XVI wieku z powodu tureckiego zagrożenia zbudowana została cylindryczna (w zasadzie kolista w 3/4), początkowo dwupiętrowa wieża, ochraniająca wjazd z podzamcza na zamek górny. Była ona przystosowana do użycia broni palnej, a jej portal bramny osadzono na tyle wysoko, że mógł być wyposażony w zwodzony most dostępny po drewnianej rampie. Wieżę wieńczył okalający górną kondygnację drewniany ganek. W tym samym okresie wzniesiono także mur obronny podzamcza, połączony z cylindryczną wieżą, na południu zakończony ostrym kątem, a po stronie zachodniej wyposażony w narożny budynek bramny z przejazdem. Mur podzamcza okalał obszar o maksymalnych wymiarach 71 x 30 metrów. Wyposażony był w przyziemiu w otwory strzeleckie, osadzone w rozglifionych od wnętrza wnękach.
W trzeciej ćwierci XVI wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę południowego budynku mieszkalnego na zamku górnym. Utworzone zostały nowe podziały wewnętrzne, dobudowano kolejną kondygnację, a całość wraz z traktem wjazdowym (pierwotne przedbramie) zadaszono trzema dachami dwuspadowymi, otrzymując dwuskrzydłową budowlę na planie litery L. Elewacje budynku przepruto dużymi, późnogotyckimi oknami z bocznymi siedziskami (na wschodzie) oraz urozmaicono wykuszami latrynowymi (od strony zachodniej). Na północ od domu mieszkalnego wciąż rozciągał się ciasny, wydłużony dziedziniec, którego mury obronne zbliżały się do siebie i kończyły wczesnogotycką wieżą mieszkalną. W trakcie rozbudowy z XVI wieku ta wąska część dziedzińca została dodatkowo pomniejszona przez pomieszczenia dostawione do północnej ściany wieżowego budynku z przełomu XIV i XV wieku. Sięgnęły one aż wieży głównej, a od zachodu wyposażone zostały w wielki wykusz okienny. Po stronie południowej między tymi zabudowaniami a głównym pałacem pozostał zmniejszony dziedziniec o wymiarach 12 x 9 metrów.
Stan obecny
Pozostałości podzamcza ograniczają się dziś do stosunkowo wysokich murów obronnych. Na zamku górnym widoczne są mury obwodowe głównego domu mieszkalnego, całkiem dobrze zachowana jest także cylindryczna wieża, przy czym jej najwyższa kondygnacja pochodzi już z XVII wieku, podobnie jak najwyższe zachowane partie murów wieży głównej i północna część wschodniego traktu głównego budynku mieszkalnego (na przedłużeniu dawnego przedbramia). Efektem nowożytnych prac są także górne partie murów podzamcza z górnym rzędem otworów strzeleckich, które przebito po zamurowaniu starszych w przyziemiu, oraz całe podzamcze północne. Wczesnogotycka wieża północna i odcinki murów w jej pobliżu stanowią największy fragment ruin, a ponieważ stoją najwyżej, są też najlepiej widoczne z większej odległości. Niestety w XX wieku z powodu długotrwałych zaniedbań znaczne odcinki murów uległy zawaleniu. Przepadły nie tylko części z okresu wczesnego renesansu, ale i partie późnogotyckie. Dalszą degradację zatrzymały prowadzone w ostatnim czasie prace remontowo-rekonstrukcyjne. W ich trakcie odkryte zostały drewniane elementy zamku, pozwalające na dendrochronologiczną datację poszczególnych etapów rozbudowy. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Hrad Revište, Bratislava 2015.
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.