Rákoš – kościół Świętej Trójcy

Historia

   Kościół we wsi zwanej w 1318 Tarphalwa, a od 1427  roku  Rákoš, został wzniesiony w jednej fazie budowlanej około połowy XIII wieku. Jedynie zakrystia dostawiona została po niedługiej przerwie, prawdopodobnie jeszcze w XIII wieku. Pod koniec XIV oraz na początku XV wieku, zapewne w związku z prosperującą działalnością górniczo-hutniczą regionu, a w konsekwencji panującym dobrobytem, wnętrze kościoła ozdobiono polichromiami.
   Na przełomie XVI i XVII wieku budynek przeszedł w ręce protestantów, którzy przystosowali go do odmiennej, bardziej surowej liturgii. Doprowadziło to do usunięcia gotyckich ołtarzy, a także zamalowania średniowiecznych polichromii. Później zbudowano także wewnątrz nawy drewnianą emporę w celu powiększenia liczby miejsc dla protestanckiej społeczności.
   W XVIII wieku budynek został przebudowany po odzyskaniu przez katolików. W 1752 roku został poddany dalszym modyfikacjom i zmianom wyposażenia we wnętrzu (między innymi przebito nowe okna na północy i powiększono dwa okna południowe). Pod koniec lat 80-tych XX wieku kościół znajdował się w złym stanie. W ramach remontu usunięto nowożytną kruchtę przed wejściem, a oknom przywrócono pierwotne formy. Renowacja wnętrza po pewnym czasie została przerwana na wiele lat, lecz prace zostały podjęte ponownie w 2009 roku.

Architektura

   Kościół usytuowany został w północnej części wsi, na otoczonym kamiennym murem wzniesieniu. Mur posiadał jedynie 0,6 metra grubości, nie miał więc znaczenia militarnego, a jedynie zabezpieczał przykościelny cmentarz przed zwierzętami. Sam kościół powstał jako późnoromańska budowla salowa na planie prostokąta, z półkolistą, węższą od korpusu apsydą od strony wschodniej i zakrystią po jej stronie północnej. Całość było prostą i zwartą budowlą o bezwieżowej sylwetce.
   Kościół oświetlany był przez pięć wysokich i wąskich okien: dwoma w apsydzie i trzema w południowej ścianie nawy. Elewacja północna zgodnie ze średniowieczną tradycja budowlaną pozbawiona była otworów. Zwyczaj ten miał niewątpliwie znaczenie praktyczne, bowiem od południa i wschodu uzyskać można było najwięcej słonecznego światła. Rolę odgrywać mogły także względy ideowe tej praktyki, wynikającej być może ze średniowiecznego mistycyzmu, który stronę północną rezerwował dla złych mocy, od których chciano się odgrodzić.
   Wnętrze apsydy i nawy pokryte zostało w XIV wieku na prawie całej powierzchni ścian barwnymi polichromiami. W apsydzie przedstawiono Chrystusa w mandorli, uzupełnionego o Ojców Kościoła i symbole ewangelistów. Przedstawiono także kilku świętych i trzech węgierskich świętych królów: św. Stefana, św. Emeryka i św. Władysława. W nawie znalazły się trzy pasy malowideł zawierające legendę św. Władysława i scenę Sądu Ostatecznego. Poniżej umieszczono poszczególne obrazy wotywne przedstawiające Matkę Boską i różnych świętych. Na szczególną uwagę zasłużył obraz Trójcy Świętej w postaci siedzącego Boga o trzech twarzach i czterech oczach.
   Pomimo romańskiej formy w architekturze kościoła pojawiły się pierwsze przebłyski gotyku w postaci ostrołucznej, pozbawionej profilowania arkady oddzielającej nawę od wnętrza apsydy. Gotycki kształt uzyskał także portal południowy prowadzący z zewnątrz do nawy (ostrołucznie zamknięty, sfazowany), a nadejście nowej epoki zwiastowały bardzo wąskie i półkoliście zamknięte ale już wysokie okna.

Stan obecny

   Kościół zachował się w prawie pierwotnej formie, jako jedna z niewielu późnoromańskich czy też wczesnogotyckich budowli w regionie Gemeru, z pierwotnymi oknami (niektórymi częściowo rekonstruowanymi) i portalem wejściowym. We wnętrzu kościoła przetrwały cenne freski z ostatniej ćwierci XIV wieku i początku XV stulecia. Ciekawostką są małe otwory widoczne przy południowym portalu. Zwane magicznymi dziurami  uchodzą za ślady uzyskiwania „pyłu z kościoła” dla białej magii.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Fűryová K., Románsky kostol v Rákoši, „Archæologia Historica”, roč. 36, č. 2, 2011.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.