Historia
Gotycki kościół farny miasta Prešov (pierwotnie Epuryes, Eperyes, Eppries) zaczęto budować w latach 40-tych XIV wieku, na fundamentach starszej budowli sakralnej z XIII wieku, noszącej wezwanie św. Krzyża. Pożar z 1418 roku opóźnił długi proces budowy. Dopiero około 1440 roku zasklepiono północną nawę prezbiterium, a następnie przed 1489 rokiem podwyższono nawę główną prezbiterium i przykryto ją sklepieniem. Najważniejszy etap budowy rada miejska rozpoczęła w 1501 roku, wraz z podpisaniem umowy z Petrem z Levočy i kamieniarzem Mikulásem, kiedy to zadecydowano o podwyższeniu korpusu nawowego. Filary międzynawowe i dach ukończono już w 1503 roku, natomiast rok później założono sklepienia, w tym wyjątkowe sklepienie południowej części prezbiterium, którym zasłynął mistrz Johannes (Ján) Brengyszeyn. Pod jego nadzorem do 1515 roku wzniesiono też oratorium i wieżę z podsklepioną kruchtą w przyziemiu.
W okresie reformacji kościół św. Mikołaja przejściowo znalazł się w rękach protestantów. Mieszczanie wraz z kapłanami Antonom Transylvanem i Bartolomejem Bognerom przyjęli nauki Lutra już w 1531 roku, co mogło poskutkować zmianą późnogotyckiego wystroju i wyposażenia budowli, ze względu na odmienne wymagania nowego kultu. Po zajęciu miasta przez wojska Habsburgów w 1671 roku, kościół ponownie stał się katolicki. Powrót do ewangelickiej liturgii następował jeszcze w latach 1682-1686, w czasie powstania węgierskiego pod wodzą Imre Thököly, a następnie w latach 1705-1711, gdy wybuchło powstanie Franciszka II Rakoczego (Ferenc Rákóczi). Po jego upadku kościół ostatecznie pozostał już katolicki.
W 1788 roku kościół św. Mikołaja został zniszczony przez pożar. Podczas odbudowy wstawiono południowy portal wejściowy o stylistyce klasycystycznej. W XIX stuleciu, podobnie jak w większości miast o średniowiecznych początkach, usunięty został przykościelny cmentarz i otaczający go mur. W 1904 roku utworzone zostało neogotyckie zwieńczenie wieży, autorstwa architekta Fridricha Schulka. W 1940 roku zburzona została stara zakrystia południowa, a wzniesiono nową po stronie północnej. W latach 50-tych XX wieku kościół poddano gruntownej renowacji. Kolejne prace remontowe prowadzono w latach 1981-1989.
Architektura
Kościół św. Mikołaja zbudowany został pośrodku wydłużonego placu rynkowego, stanowiącego południkową oś lokacyjnego miasta i zwężającego się na południu i północy do formy ulic połączonych z głównymi bramami miejskimi. Kościół został zorientowany względem stron świata. W średniowieczu teren wokół niego ogrodzony był murem, oddzielającym cmentarz miejski od zabudowy mieszkalnej i handlowej. W zachodnim rzędzie zwróconych ku rynkowi domów, usytuowany był gotycki budynek parafii. Po przebudowie z 1511 roku miał on formę domu trójtraktowego, piętrowego, z fasadą skierowaną w stronę wieży kościelnej.
U schyłku średniowiecza kościół uzyskał formę okazałej budowli o długości ponad 54 metrów, szerokości 34 metrów oraz wysokości wnętrza sięgającej 16 metrów. Bryłę utworzyły trzy nawy halowego korpusu, trzy nawy części prezbiterialnej, masywna, czworoboczna wieża, częściowo wtopiona w zachodnią część nawy głównej oraz okazała kruchta południowa z oratorium na piętrze. Wszystkie nawy zakończono na wschodzie wielobocznie, niesymetrycznie. Południowa i środkowa nawa prezbiterium osiągnęły taką samą wysokość jak odpowiadające im nawy korpusu, uzyskały też zbliżoną szerokość, choć główna część prezbiterium utworzona została nieco szersza niż nawa główna korpusu. Najbardziej wyróżniała się nawa północna prezbiterium, niższa od pozostałych części, krótsza o jedno przęsło i wyraźnie węższa.
Od strony zewnętrznej główny podział elewacji kościoła utworzył regularny rytm uskokowych przypór, między którymi przepruto wysokie okna ostrołukowe. Podział horyzontalny elewacji korpusu i prezbiterium zapewnił jedynie cokół z profilowanym gzymsem i gzymsy pod okapami dachów. Na elewacjach wieży dodatkowo wprowadzono podział gzymsami kordonowymi pomiędzy kondygnacjami. Dekoracyjnością wyróżniono okazałą kruchtę południową, której przypory ozdobiono laskowaniem i zwieńczono pokrytymi żabkami sterczynami. W stronę rynku fasadę oratorium zwrócono największym w kościele oknem wypełnionym pięciodzielnym maswerkiem, a w narożniku między boczną nawą a kruchtą osadzono klatkę schodową.
Wnętrze kościoła nakryte zostało sklepieniami sieciowymi i gwiaździstymi, wspartymi na masywnych ośmiobocznych filarach z profilowanymi cokołami. Rozdzielające nawy ostrołukowe arkady wyprowadzono z filarów popularnym w późnym gotyku sposobem, bez pośrednictwa kapiteli lub konsol. Podobnie opuszczono na ściany i filary żebra sklepień zachodniej części kościoła, choć w nawie północnej na ścianie zachowano wiązki służek i wsporniki starszego sklepienia. We wschodniej, prezbiterialnej części utworzono w nawie południowej tzw. jaskółcze ogony (przecinające się wyprowadzenia żeber), udekorowane polichromowanymi popiersiami węgierskich królów. W nawie głównej żebra jarzmowe i narożne opuszczono na obłe służki, pozostałe na ściany i filary nałożono z podcięciami. Natomiast w nawie północnej najstarsze sklepienie gwiaździste podwieszono na wspornikach. Z powodu niesymetrycznego zamknięcia naw bocznych, obie te części uzyskały charakterystyczny układ żeber. W nawie północnej musiano wprowadzić w jednym przęśle gwiazdę pięcioramienną o dwóch małych ramionach, zaś w nawie południowej architekt musiał improwizować, by dostosować nieregularną sieć żeber do punktów podparcia w narożnikach. W przyziemiu wieży założono sklepienie gwiaździste, z charakterystycznymi łukowymi żebrami tworzącymi pośrodku okrąg.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja jest dziś przykładem stopniowej realizacji zmieniających się planów średniowiecznych architektów, a zarazem jedną z najlepiej zachowanych gotyckich far miejskich na Słowacji. Pomimo nowożytnych przekształceń (neogotyckie zwieńczenie wieży, klasycystyczny portal południowy i kruchta północna, przekształcone lub przebite niektóre otwory okienne, barokowe wyposażenie wraz z emporą zachodnią) budowla zachowała gotycki układ przestrzenny i bryłę, włącznie z dużą ilością pierwotnych detali architektonicznych (np. figuralna konsola sklepienna i niewykorzystane wiązki służek z XIV wieku, późnogotycki portal w kruchcie południowej, kamienne popiersia węgierskich królów przy wyprowadzeniach żeber w prezbiterium, jedyne we wschodniej części Słowacji sklepienie z tworzącymi krąg żebrami w przyziemiu wieży). Spośród średniowiecznego wyposażenia zobaczyć można późnogotycki ołtarz boczny, gotyckie obrazy tablicowe, czy też rzeźby tworzące grupę Ukrzyżowania z połowy XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čurný M., Archeológia o počiatkoch konkatedrály sv. Mikuláša v Prešove, „Nové obzory”, 33/2017.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Lukáčová E., Sakrálna architektúra na Slovensku, Komárno 1996.
Kopčáková K., Hudba v konkatedrále sv. Mikuláša v Prešove – história a súčasnosť hudobných produkcií a tvorcov hudobného života, Prešov 2015.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.