Plešivec – kościół św Jerzego

Historia

   Kościół św. Jerzego zbudowany został z fundacji rodziny Bebeków, w siedzibie ich dóbr, w pierwszej połowie XIV wieku, prawdopodobnie w miejscu starszej świątyni, która powstała najpóźniej w XIII wieku. Aby ukończyć prace budowlane, Juraj Bebek zażądał w 1349 roku od samego papieża odpustów jednodniowych dla wiernych, którzy odwiedzą kościół w dwa wyznaczone święta i wesprą budowę. Najpewniej przyniosło to spodziewane dochody, gdyż w połowie XIV wieku wnętrze świątyni ozdobiono freskami, prawdopodobnie autorstwa włoskich mistrzów. Następnie w pierwszej ćwierci XV stulecia dobudowano od północy późnogotycką kaplicę. Zarówno budowa, jak i rozbudowa kościoła mogła mieć związek z konkurowaniem dwóch gałęzi rodu Bebeków, plešiveckiej i štítnickiej, na bazie konfliktu jaki wybuchł po podziale dóbr rodowych w 1318 i 1320 roku.
   W 1558 roku kościół i wieś zostały spalone przez Turków. Oprócz zniszczonych dachów i sklepień, znacznie ucierpiały wówczas mury zachodniej części budowli. W 1617 roku kościół odrestaurowali na potrzeby nowej kongregacji kalwini, przy czym nawa kościoła została skrócona od strony zachodniej, od południa dostawiono kruchtę a nowy płaski strop zastąpił zniszczone gotyckie sklepienia. W nawie pojawiły się też dwa nowe okna, a kolejne na ścianie prezbiterium. Wyposażenie kościoła zapewne uległo zmianie ze względu na odmienne wymagania nowego kultu. Dalszych napraw dokonywano w XVIII wieku w stylistyce barokowej, później zaś klasycystycznej. W 1713 roku kościół otrzymał nowy dach, następnie ujednolicono wygląd większości okien, co doprowadziło do przekształcenia tych najstarszych.
   W 1861 obok napraw wnętrza odbyły się pierwsze badanie, skupione na gotyckich freskach kościoła. Pierwsza profesjonalna restauracja odbyła się pod kierunkiem węgierskich ekspertów w 1939 roku. Przeprowadzono badania archeologiczne, a podłoga w kaplicy została zredukowana do poziomu oryginalnego średniowiecznego chodnika. Również wejście z nawy do kaplicy zostało ponownie otwarte przez portal gotycki. W 1977-1978 roku odbyły się nowe badania, których efektem było między innymi odkrycie i przywrócenie dwóch fresków na południowej ścianie prezbiterium. Sondy potwierdziły również dekorację freskową na całym obszarze prezbiterium i częściowo w nawie. W 2009 roku dokonano całkowitej renowacji kościoła.

Architektura

   Pierwotny kościół prawdopodobnie został zaplanowany jako budowla dwunawowa o sporych gabarytach, wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta, z nieco węższym, wielobocznie zakończonym po stronie wschodniej prezbiterium. Korpus nawowy pierwotnie był długi aż na około 30 metrów. Prezbiterium o długości około 12 metrów wzmocniono od zewnątrz sześcioma przyporami. Przyporami opięty był także korpus, ale w odróżnieniu od wschodniej części kościoła, ustawione były one w nieco archaicznych sposób, prostopadle i równolegle do osi a nie pod skosem. Główne wejście wiodło zapewne od zachodu, poprzez okazały, profilowany portal o dwóch ostrołucznych archiwoltach, flankowanych płaskorzeźbionymi sterczynami wyrastającymi z cokołu. Wnętrze zarówno prezbiterium jak i korpusu przykryte było sklepieniami, w tym ostatnim opartymi na środkowych filarach i obłych służkach.
   W pierwszej ćwierci XV stulecia po północnej stronie korpusu dobudowano dwuprzęsłową kaplicę, czy też nawę boczną. Jej wnętrze zostało zasklepione i oświetlone dużymi ostrołucznymi oknami wypełnionymi kamiennymi maswerkami. Maswerki te otrzymały formę trzech prześwitów zwieńczonych trójliśćmi nad którymi znalazły się dwie trójlistne rozety. Wnętrze kaplicy pierwotnie zapewne otwierało się na nawę dwoma arkadami.
  
Wnętrze prezbiterium w połowie XIV wieku ozdobiły freski, będące pracą wysokiej jakości, co najmniej dwóch włoskich mistrzów. Malowidłami przedstawiono życie Chrystusa, między innymi scenę Ostatniej Wieczerzy i Ukrzyżowania. Ukazano także Chrystusa w świątyni, chrzest, przyjazd do Jerozolimy, umywanie nóg, ogród Getsemani, spotkanie z Piłatem, biczowanie i dźwiganie krzyża. Wśród obrazów z życia Chrystusa po bokach okien w trzech rzędach, jeden nad drugim umieszczono 24 figury świętych. Kolejne malowidła znajdowały się  na północnej i wschodniej ścianie nawy, a być może także na południowej.

Stan obecny

   Kościół zachował się do czasów współczesnych, choć jego nawa główna jest krótsza o 11,5 metra od pierwotnej i posiada jedynie około 19 metrów długości, a poziom terenu jest o około 1,2 metra wyższy niż w średniowieczu, przez co budowla utraciła na wysokości. W największym stopniu średniowieczny charakter zachowała kaplica północna, ale jej arkady usunięto, a na ich miejsce wstawiono portal głównego wejścia do kościoła. Obejrzeć w niej można kilka cennych detali kamieniarskich: gotyckie okna z bogatymi maswerkami, służki, głowice i częściowo żebra sklepienia, a także sedilia z arkadą w kształcie oślego grzbietu. Szczególnie cenny jest wspomniany gotycki portal, przez który wchodzi się do kaplicy od strony nawy, pokrewny stylowo portalowi z katedry św. Elżbiety w Koszycach. Pomimo przekształceń we wnętrzu prezbiterium zachowały się XIV-wieczne polichromie, natomiast po gotyckim sklepieniu w nawie głównej zachowała się tylko jedna półkolista służka na ścianie północnej, zwieńczona ozdobną głowicą. Dzięki przeprowadzonym w XXI wieku remontom, dach kaplicy północnej odzyskał pierwotną formę, odsłonięto kolejne freski we wnętrzu prezbiterium, a także przywrócono okna prezbiterium do pierwotnej gotyckiej formy.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Bednár P., Poláková Z., Archeologický výskum v exteriéri kostola reformovanej kresťanskej cirkvi v Plešivci, „Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku 2010”, Nitra 2015.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Pomfyová B., Stredoveká sakrálna architektúra v regióne Gemer a Malohont, „Archæologia historica”, roč. 34, č. 1, 2009.