Historia
Kościół Panny Marii w osadzie Nemecká (Partizánska) Ľupča, wzniesiony miał zostać około 1263 roku, kiedy to mieszkańcy otrzymali od arcybiskupa ostrzyhomskiego prawo do budowy własnej świątyni, lecz prawdopodobnie prace budowlane nad nim miały miejsce dopiero na przełomie XIII i XIV wieku, zaś dokument z 1263 roku albo był falsyfikatem, albo odnosił się do pobliskiego kościoła św. Stanisława. Przywilej miejski z 1270 roku odnotował jedynie krótką wzmiankę, według której kościół w Ľupčy powinien mieć takie same prawa jak kościoły osadników niemieckich w Krupinie i Banskiej Štiavnicy. Z pewnością kościół Panny Marii funkcjonował już w 1294 roku, gdy odnotowany został ksiądz Šalamún, oraz w 1323 roku, gdy żupan Donč (Donch) zwrócił się do papieża Jana XXII o pozwolenie na pochowanie przy kościele Panny Marii w Ľupčy.
Kościół Panny Marii pierwotnie pełnił funkcje parafialne dla Ľupčy, ale z czasem, ze względu na swoje peryferyjne położenie w stosunku do placu rynkowego, jego rola spadła. W 1434 roku król Zygmunt Luksemburczyk nadał Ľupčy prawo jarmarku w święto św. Stanisława, co wskazywać by mogło, iż ustalenie dnia corocznego targu mogło być inspirowane świętem patrona kościoła parafialnego. Na określenie jarmarku mogło mieć też wpływ rosnące znaczenie obchodów patrona kościoła św. Stanisława, który choć nie musiał być jeszcze parafialny, stał w centrum miasta. Ostatecznie najpóźniej w czwartej ćwierci XV wieku kościół Panny Marii utracił funkcję parafialną na rzecz kościoła św. Stanisława (późniejszego św. Mateusza).
W XVII wieku przed południowym wejściem do nawy kościoła Panny Marii wzniesiono kruchtę, a cały budynek otoczone murem, być może pełniącym funkcje obronne przeciwko niedużym zagonom i grasującym bandom dezerterów. Duża przebudowa kościoła miała miejsce w połowie XVIII wieku, kiedy nawa została sklepiona, a elewacje zostały zmodyfikowane. W XIX wieku kościół zaopatrzono w nowe elementy wyposażenia i prowadzono już przy nim tylko prace remontowe.
Architektura
Kościół powstał jako nieduża, bezwieżowa, jednonawowa budowla, z nieco węższym, wielobocznie zamkniętym na wschodzie prezbiterium i zakrystią od strony północnej. W okresie gotyku jego wnętrze oświetlały wąskie okna ostrołukowe w nawie, nieco większe okna ostrołuczne w prezbiterium i pojedyncze okno o szczelinowym prześwicie we wschodniej ścianie zakrystii. Wejście prowadziło poprzez południowy ostrołuczny i dość bogato profilowany portal do nawy i portal z prezbiterium do zakrystii. Jako, że prezbiterium od zewnątrz wzmocniono przyporami, w środku można było założyć sklepienie sześciodzielne, z żebrami spiętymi okrągłym, gładkim zwornikiem. Dodatkowo w południowej ścianie utworzono półkoliście zamknięte sedilia. Nawa pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, natomiast zakrystia ostrołuczną kolebką.
Stan obecny
Kościół jest dziś dobrze zachowanym przykładem XIV-wiecznego gotyku. Zachował mury obwodowe nawy, prezbiterium i zakrystii, nowożytna jest jedynie kruchta i wieżyczka na kalenicy. Przetrwała część pierwotnych okien po stronie południowej, wschodnie okno zakrystii, obydwa portale (w nawie i prezbiterium), ścienne sedilia oraz sklepienie w prezbiterium i zakrystii. Wnętrze nawy posiada wystrój barokowy, natomiast okna prezbiterium uległy powiększeniu. Z pierwotnego, średniowiecznego wyposażenia kościoła zachowała się jedynie skrzynia ołtarzowa z malowanymi figurami świętych. Obecnie kościół posiada wezwanie Marii Panny Bolesnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Meliš B.J., Cirkevné pomery v Slovenskej a Partizánskej (Nemeckej) Ľupči v stredoveku, „Studia Historica Tyrnaviensia”, XVII/2015.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.