Historia
Kościół został zbudowany w drugiej połowie XIII wieku. Około połowy XIV wieku powiększony został jego korpus i prawdopodobnie przebudowane prezbiterium. Następnie w drugiej połowie XV wieku w prezbiterium i zakrystii założono nowe sklepienia, co udokumentowano zwornikiem z datą 1459. Być może przebudowa ta miała związek z uzyskaniem przez kościół św. Stanisława funkcji parafialnej dla Ľupčy, kosztem zdegradowanego około połowy XV wieku kościoła Panny Marii.
Pomiędzy 1550 a 1554 rokiem pojawiła się masywna wieża, choć możliwe, że dolna część jej murów powstała jeszcze w XIII wieku. W latach 1620-1630, kiedy kościół służył protestantom, miała miejsce wielka przebudowa, w czasie której przestrzeń dwóch naw została ujednolicona przez dodanie sklepienia renesansowego, które wspierały dwa filary. W tym samym czasie do wejścia południowego dostawiono kruchtę, a całość kościoła otoczono murem ze strzelnicami.
Pod koniec XVII wieku świątynia powróciła w ręce katolików, co wiązało się ze zmianą wezwania na św. Mateusza. W XVIII wieku wieża została zbarokizowana, zaś wnętrze otrzymało nowożytne wyposażenie i wystrój. W 1855 roku elewacje kościoła zostały pomalowane przez słynnego słowackiego malarza Józefa Božetecha Klemensa, lecz już w 1856 budynek uszkodził pożar. Pod koniec XIX wieku w wieży przepruto nowe, neogotyckie okna.
Architektura
Budowla w swym pierwotnym wyglądzie była późnoromańskim lub wczesnogotyckim, jednonawowym kościołem, z prezbiterium na wschodzie i zakrystią od strony północnej. W pierwszej połowie XIV wieku dostawiona została nawa północna, za sprawą której korpus utracił symetrię. Prawdopodobnie w okresie tym przebudowano też pierwotne prezbiterium na wielobocznie zamknie. U schyłku średniowiecza od strony zachodniej została dobudowana czworoboczna wieża, być może posadowiona na starszej, niższej konstrukcji z XIII wieku. Zwieńczono ją przedpiersiem osadzonym na wysuniętych przed lico ścian wspornikach.
Pierwotny kościół powstał w stylistyce w której przeplatały się cechy późnoromańskie z wczesnogotyckimi. Przykładowo główne wejście do budynku, umieszczone w południowej ścianie korpusu, zaopatrzono w późnoromańskie proste uskoki rozdzielone półkolumienką, ale zwieńczono już gotycką, bogato profilowaną archiwoltą o lekko spłaszczonym ostrołuku. Portal wyposażono też w cokół i płaskie kapitele tworzące po bokach wejścia gzymsy. Pierwotne okna były zapewne bardzo wąskie, obustronnie rozglifione. W okresie gotyku w prezbiterium i do południowej ściany nawy wprowadzono dość wysokie otwory ostrołuczne, dzielone laskowaniem na dwa prześwity.
Wewnątrz wzmocnionego przyporami prezbiterium oraz w zakrystii założono sklepienia krzyżowo – żebrowe, przy czym w prezbiterium żebra osadzono na konsolach w postaci ludzkiej twarzy lub o formie płaskorzeźbionych krzyży. Klasyczny układ krzyżowy sklepienie w prezbiterium uzyskało w zachodnim przęśle, natomiast we wschodnim zamknięciu krzyżowy układ wzbogacono o trzy dodatkowe żebra z których dwa skrajne otrzymały po jeszcze jednych żebrach (łączących się z żebrami krzyżowymi), a środkowe w połowie długości rozdwojono na dwa. Dzięki temu uzyskano bardzo ozdobne zwieńczenie wyróżnionej części prezbiterium ponad ołtarzem głównym.
Stan obecny
Kościół w dużej części zachował średniowieczny wygląd, za wyjątkiem przekształconego wnętrza korpusu nawowego oraz rzucającego się w oczy hełmu wieży i jej najwyższej kondygnacji. Z okresu gotyku przetrwał interesujący południowy portal do nawy, portal do zakrystii (wraz z gotyckimi drzwiami) i późnogotycki portal po zachodniej stronie wieży. Wnętrza prezbiterium i zakrystii posiadają oryginalne sklepienia krzyżowo – żebrowe. W kościele pierwotnie znajdował się gotycki ołtarz św. Stanisława z 1450 roku, który dziś znajduje się w zbiorach praskiej Galerii Narodowej, ponadto inne elementy średniowiecznego wyposażenia trafiły do Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie. Obecnie kościół nosi wezwanie św. Mateusza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Meliš B.J., Cirkevné pomery v Slovenskej a Partizánskej (Nemeckej) Ľupči v stredoveku, „Studia Historica Tyrnaviensia”, XVII/2015.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.