Historia
Zamek Pajštún prawdopodobnie został zbudowany w trzeciej ćwierci XIII wieku, jako część systemu obronnego wzdłuż granicy czesko-węgierskiej i szlaku ciągnącego się wzdłuż rzeki Moravy. Pierwotnie znany był pod nazwą Stupava („castrum Ztumpa” oraz „Uztumpa”), odnotowaną między innymi w 1271 roku. W 1314 roku zapisany został jako Pelystan lub w wariancie niemieckojęzycznym Paylstein, później w 1349 roku nazwano go Perostyan i w 1390 roku jako Prostyan, co odpowiadało późniejszej węgierskiej nazwie Borostyán. Niemiecka nazwa zawdzięczała powstanie masywnej, ostrej skale (Pfeilenstein), na której wzniesiono budowlę.
Militarne znaczenie zamku po raz pierwszy odegrało rolę w 1271 roku, w czasie wojny czesko – węgierskiej. Pajštún miał wówczas być broniony przez komesa Aleksandra, który zginął w trakcie walk, za co król Stefan V jeszcze w tym samym roku dziękował jego synom, Dominikowi i Karolowi. Dla odmiany nic nie przekazano o zamku w trakcie kolejnego najazdu czeskiego z 1273 roku, kiedy Przemysł Ottokar II przekroczył Małe Karpaty. Pajštún musiał wówczas zostać zdobyty lub ominięty. Nie utracił znaczenia, gdyż jeszcze w XIII wieku w dokumentach kilkukrotnie odnotowano komitat stupavski, zanikły dopiero na początku kolejnego stulecia.
Pajštún był zamkiem królewski, ale pomimo działań Karola Roberta, usiłującego przywrócić monarchii utracone w czasie bezkrólewia i wewnętrznych niepokojów dobra, do domeny monarszej powrócił dopiero w 1349 roku, za rządów Ludwika Wielkiego. Do tego czasu pozostawał w rękach Rugera i jego syna Ottona z Tallesbrunu, którzy mogli przeprowadzić odbudowę ze zniszczeń spowodowanych w XIII wieku. W 1385 roku królewskim burgrabią był niejaki Jakub, syn Władysława, ale już w 1390 roku właścicielami zamku została można rodzina ze Svätego Jura, która otrzymała nowe dobra w podziękowaniu za pomoc i w ramach odszkodowania za straty, poniesione w trakcie walk wewnętrznych z przeciwnikami politycznymi Zygmunta Luksemburczyka. W 1409 roku nadanie Pajštúna dla hrabiów ze Svätego Jura zostało potwierdzone i obowiązywało aż do wygaśnięcia rodu w 1543 roku. Zamek nie został zdobyty ani w trakcie wojen husyckich, ani w czasie walk o koronę węgierską z początku lat 40-tych XV wieku, gdy pobliską Stupavę zajęli zwolennicy polskiego króla, urządzający stamtąd liczne wyprawy. Ufortyfikowany kościół w Stupavie ponownie stał się bazą wypadową po 1457 roku, w czasie walk Macieja Korwina z Habsburgami, których zwolennikami byli panowie ze Svätego Jura. I tym razem Pajštún najpewniej uniknął oblężenia.
Z powodu braku spadkobierców po śmierci ostatniego przedstawiciela rodu ze Svätego Jura, zamek przejął cesarz Ferdynand Habsburg. Dość szybko oddał go jednak w zastaw kolejnym rodom szlacheckim. W 1546 roku zamek otrzymał wojewoda Gáspár Serédy, który przed śmiercią w 1550 roku zdążył wzmocnić zaniedbaną budowlę nowymi fortyfikacjami. W drugiej połowie XVI wieku budowlę przejęła rodzina Salmów z Neuburga, a w 1599 roku w posiadanie Pajštúna weszła rodzina Pálffych, która na początku XVII wieku dokonała gruntownej przebudowy zamku w oparciu o system nowożytnych fortyfikacji. Zamek stał się budowlą głównie obronną, intensywnie rozbudowywaną w drugiej połowie XVII stulecia, mającą zagrodzić drogę postępom wojsk tureckich. Utrzymywano go do 1810 roku, kiedy to w trakcie kampanii przeciwko Austriakom zniszczony został przez wojska napoleońskie.
Architektura
Zamek zbudowany został na masywnym skalnym cyplu, stanowiącym zachodnią część rozległego wzniesienia, dominującego nad położoną na południu i zachodzie doliną strumienia Stupava, dopływu płynącej na zachodzie rzeki Moravy. Natura najlepiej zabezpieczyła zamek od południowego – zachodu, południa i wschodu, gdzie pionowe skalne skarpy o wysokości dochodzącej do 25 metrów uniemożliwiały dostęp do budowli. Strome stoki znajdowały się również od północy, natomiast jedyną w miarę dogodną drogę poprowadzić można było od zachodu.
Pierwotny średniowieczny zamek był niedużym założeniem usytuowanym we wschodniej części skalnego cypla. Przebieg murów obronnych dopasowany był do krawędzi wzgórza, dlatego w planie posiadał kształt zbliżony do trójkąta o bokach długości około 60 i 50 metrów. Obrona zapewne opierała się na kutynach oraz wysokich i niedostępnych skarpach. We wschodniej części założenia mur był zaoblony i stosunkowo cienki, grubości około 0,5-0,6 metra, z powodu wystarczającej ochrony klifów. Po stronie czołowej, zachodniej, najbardziej narażonej na atak, mur posiadał już grubość około 1,7 metra. Nie wiadomo, czy zamek posiadał wieżę o typie bergfriedu lub donżonu. Być może czworoboczna wieża bramna o przybliżonych rozmiarach 11 x 8 metrów, z przejazdem w przyziemiu, tworzyła narożnik północno – zachodni zamku. Ostatni etap drogi dojazdowej skierowany był ku zachodowi, gdzie mogło się znajdować podzamcze.
W połowie XVI wieku mury obronne pogrubiono, wyposażono w otwory strzeleckie przystosowane do broni palnej i wzniesiono nowe odcinki, zwłaszcza od strony zachodniej. Według źródeł pisanych miały tam znajdować się dwie linie murów, w tym jedna zwieńczona krenelażem. Blankowanie miał też posiadać mur obronny zamku górnego. Do zamku prowadzić miały już wówczas dwie bramy. Być może pierwsza otwierała się na dziedziniec podzamcza, a drugą była starsza wieża bramna głównej części zamku. Na zamku górnym funkcjonowały dwa budynki mieszkalne oraz położona między nimi południowa wieża o wysokości 8,5 metra, przebudowana do celów mieszkalnych. Nowy budynek znajdować się miał w dolnej części dziedzińca, gdzie był połączony z obwarowaniami czołowej części zamku. Od strony zewnętrznej ze względów obronnych nie posiadał on okien. Oświetlenie pięciu pomieszczeń parteru i pięciu pomieszczeń na piętrze zapewniły jedynie okna od strony dziedzińca. Starszy dom mieszkalny znajdować się miał w górnej części dziedzińca, zapewne po stronie południowo – wschodniej lub wschodniej, najbardziej oddalonej od bramy i najwyżej położonej, a więc najbezpieczniejszej.
Dużym problemem jeszcze w połowie XVI wieku było zaopatrzenie zamku w wodę. Jako, że wykucie studni tak głębokiej, by sięgała przez wysokie skalne podłoże nie wchodziło w grę, deszczówka była zbierana do dużego, odkrytego zbiornika na dziedzińcu i do drugiego, starszego zbiornika, umieszczonego w podsklepionym pomieszczeniu. Do tego drugiego woda spływała zapewne z dachów za pomocą systemu rur lub kanałów. Oba zbiorniki miały być wykonane z dokładnie opracowanych kamiennych ciosów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się między innymi ściana boczna z bramą i część ściany czołowej skrzydła zachodniego, basteja północna, a także odcinki murów obronnych i bastiony. Są to jednak w zdecydowanej większości pozostałości obwarowań i zabudowań wczesnonowożytnych z połowy XVI stulecia i z XVII wieku. Relikty murów średniowiecznych przetrwały na terenie renesansowego zamku górnego, ukryte pośród pozostałości nowożytnych. Spośród detali architektonicznych najciekawsze są kamienne kroksztyny ozdobione maszkaronami przy południowej części skrzydła zachodniego, choć powstały one już po okresie średniowiecza. Efektowną budowlą jest ogromny, nowożytny, ceglany zbiornik na wodę. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Mrva I., Hrad Pajštún, sprievodca históriou, Bratislava 2014.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.