Historia
Zamek oponicki zbudowany został pod koniec XIII wieku przez rodzinę Csáków (słow. Čák), w celu ochrony szlaku wiodącego doliną Nitry i granicy rodowych dóbr. Po raz pierwszy wspominano go w przekazach pisanych w 1300 roku („castrum Oponh”), kiedy to dzierżył go magister Csák, brat wielkiego możnowładcy Máté Csáka, który suwerennie władał na początku XIV wieku północno – zachodnią częścią Królestwa Węgierskiego. Magister Csák w Oponicach ustanowił kasztelanem niejakiego Valentína, syna Bohuslava z Tŕstu. Zmarł wkrótce po 1300 roku, w związku z czym „castrum Opon” przejął Máté Csák. Po jego śmierci i upadku dominium w 1321 roku, zamkowy garnizon pod dowództwem kasztelana Jána poddał się bez walki wojskom królewskim. Od tamtej pory Oponice należały do majątku węgierskich władców, pozostając pod zarządem królewskich kasztelanów (w 1325 roku odnotowany został niejaki Kenéz, zaś w 1330 roku kasztelan Štefan).
W 1389 roku król Zygmunt Luksemburczyk oddał zamek w dzierżawę Deziderowi ze Širkovca, ale już w 1392 roku Oponice kupiły córki Mikuláša z Čeklísa: Margaréta, Anna i Angelika. Mężem Angeliki był Petr ze Stráži, który trzy lata później został jedynym właścicielem majątku. Jego synowie, Tomáš i Mikuláš, w 1406 roku otrzymali spadek po zmarłym ojcu i najpóźniej wówczas przyjęli nazwisko związane z zamkiem. Odtąd pisali się Appon („de Apon”) lub w wersji zmadziaryzowanej Apponyi. Między innymi pod takimi nazwiskami wystąpili w 1411 roku, w trakcie konfliktu Mikuláša z Červeníka z Tomášem z Alekšiniec. W aktach sporu zapisano ówczesny majątek zamkowy, do którego należały Oponice, Kostolné Oponice, Hrušovany i Preseľany. Po śmierci Tomáša w 1416 roku, Mikuláš zobowiązał się do remontów zamku na własny koszt, do czasu osiągnięcia pełnoletności dzieci swojego brata. Być może w kolejnych latach przeprowadzono pierwszą rozbudowę zamku, związaną między innymi z rozwojem broni palnej i doświadczeniami wojen husyckich.
W połowie XV wieku członkowie rodu Apponyi wdali się w wewnętrzny spór majątkowy, wynikły z nierozstrzygniętego podziału dóbr po zmarłym Tomášu z Oponic. W jego trakcie interweniować musiał sam regent królestwa, Ján Huňady, który nakazał sędziemu nitrzańskiej żupy wezwać wszystkich sąsiadów zamku oponickiego w celu zbadania skargi Ladislava na synów Mikuláša, po tym gdy wypędzili jego służbę z zamku i siłą zabrali majątek w postaci broni, biżuterii i dokumentów. Konflikt pomiędzy poszczególnymi członkami rodu tlił się jeszcze w drugiej połowie XV wieku, a ponadto właściciele Oponic źle żyli z mieszkańcami sąsiednich osad. W 1462 roku Peter Apon groził czeskim kupcom w pobliżu Hlohovaca, w 1472 roku Juraj, Žigmund, Imrich i Gašpar Apon najechali pobliskie Čeladíce, wyrządzając szkody na kwotę 200 złotych forintów, natomiast w 1474 roku Imrich i Juraj Apon najechali Malé Uherice i Nedanovice. Konflikty zmusiły w 1467 roku króla Macieja Korwina do nakazania ponownego wytyczenia granic włości. Wzięło w nim udział kilka ważnych osobistości, lecz nawet ten akt nie zapobiegł rozbojom, gdyż liczni członkowie rodu Apponyi w kolejnych latach wywierali stałą presję na swoich sąsiadów Súlovców. Długotrwałe grabieże doprowadziły do działań ze strony kapituły nitrzańskiej, starającej się bronić swych poddanych, dzięki czemu napaści zakończyły się w latach 90-tych XV wieku.
Ród Apponyich nie należał do najbogatszych, bardziej angażował się też w konflikty z sąsiadami i spory wewnętrzne niż w rozwój własnych dóbr, toteż rozbudowa zamku w średniowieczu nie była zbyt imponująca. Choć udało się go uchronić przed husytami w 1431 roku (którzy spalili pobliskie wsie Malé i Veľké Oponice), a później przed niewielkimi tureckimi zagonami, to w 1514 roku źle strzeżoną budowlę zdobyli poddani Anny Ludanickiej z pobliskiego gródka w Ludanicach. Jej słudzy wspięli się w nocy po drabinach na mury zamku oponickiego i ukradli kosztowności o wartości wycenionej na 10 tysięcy złotych forintów. Zamkowej straży udało się złapać tylko jednego z uciekających złodziei. Apponyi odzyskali skradzione rzeczy dopiero, gdy udali się ze zbrojnymi do Ludanic. Dokonano też publicznej egzekucji dwóch schwytanych służących, królowi jednak nie spieszyło się z wydaniem wyroku na Annę, w związku z czym zmarła ona w Ludanicach bez wyroku około 1520 roku.
W latach 30-tych i 40-tych XVI wieku, na zamku prawdopodobnie prowadzono prace remontowo – budowlane, o których wspomniano w trakcie zawierania umowy majątkowej z 1542 roku między Tobiášem Aponem a Benediktem z Oponic. Ich skala zapewne nie była zbyt duża, gdyż w tym samym roku Benedikt podjął decyzję o remoncie uszkodzonych fragmentów zamku. Najwyraźniej pozostała ona jedynie w planach, jako że wkrótce odnotowano opłakany stan zamku, najpewniej z powodu problemów jego murów ze statyką i niestabilnym podłożem. Odnowę opóźniły prawdopodobnie nierozwiązane spory z podziałem dóbr pomiędzy współwłaścicielami. Jeszcze w 1546 roku Benedikt kłócił się z Jánem Aponem w sprawie obrony zamku. Spór rozstrzygnął palatyn František Révay, powierzając opiekę nad dokumentami rodzinnymi Jánowi, gdyż był on właścicielem większej i bezpieczniejszej części zamku. Nakazał też wspólnie wybrać dowódcę czuwającego nad obroną zamku. Ostatecznie dopiero zbliżające się niebezpieczeństwo tureckie, zmusiło w drugiej połowie XVI wieku właścicieli zamku do połączenia sił i rozbudowy fortyfikacji zamku. Między innymi przed 1586 rokiem wybudowano wielką basteję z fundacji syna Jána, Blažeja. Powiększono i przekształcono też w stylistyce renesansowej zabudowę mieszkalną.
W 1612 roku bracia Petr i Pavel, synowie Štefana, przekazali północno – wschodnią część zamku siostrzeńcowi, Blažejowi Apony, dla siebie zatrzymując część południowo – zachodnią. Po zawarciu umowy podjęto szeroko zakrojone prace budowlane, które znacznie zmieniły sylwetkę zamku, za sprawą wzniesienia przez każdą część rodziny własnych pomieszczeń w stylistyce późnorenesansowej. Jednak niedługo później spory rodzinne na nowo odżyły, dodatkowo w 1645 roku zabudowania zniszczył pożar, a właściciele przeprowadzili się do nowożytnej rezydencji. Na początku XVIII wieku podupadły zamek zajęli węgierscy powstańcy, przyczyniając się do dalszych zniszczeń w trakcie austriackiego oblężenia. Od tamtego momentu pozostawał on w stanie postępującej ruiny.
Architektura
Zamek zbudowany został na tarasowym cyplu, wysuniętym z pasma górskiego Tríbeč w stronę północno – zachodnią. Wzniesienie zapewniało kontrolę leżącej około 165 metrów niżej doliny rzeki Nitry po stronie zachodniej i północnej, którą w średniowieczu biegł szlak z Topoľčan do Bratysławy. Wysokie stoki zapewniały ochronę zamku z prawie każdej strony, za wyjątkiem południowego – wschodu, gdzie wąska szyja łączyła cypel z najwyższą partią wzgórza.
Zamek pod koniec XIII wieku posiadał w planie z grubsza owalny kształt o maksymalnych wymiarach 36 x 20 metrów, wyznaczony przez mur obronny o grubości niecałych 2 metrów, poprowadzony wzdłuż skalistych krawędzi najwyżej części cypla. W południowo – wschodniej części z dwoma odcinkami muru sąsiadowała cylindryczna wieża o średnicy 8,6 metra, flankująca biegnącą od południowego – wschodu drogę dojazdową. Wieża nie została przewiązana z murem, co mogłoby wskazywać na jej powstanie w innym etapie (nawet na początkowe samodzielne funkcjonowanie), lecz zbudowano ją z dokładnie tego samego materiału budowlanego co mur obronny (łamany kwarcyt łączony gruboziarnistą zaprawą i tłuczonym żwirem). W obrębie murów mieścił się również nieduży budynek mieszkalny, najpewniej schowany za wieżą w północno – zachodniej części dziedzińca. Wjazd w obręb muru obronnego prawdopodobnie znajdował się po stronie północnej, dzięki czemu podążający do zamku od strony południowo – wschodniej musieli ominąć jego mury i wieżę pod okiem straży. Bramę zapewne poprzedzał drewniany most przerzucony nad suchą fosą.
Wieża wysunięta była przed obwód murów w niewielkim stopniu, w większości znajdując się w obrębie dziedzińca. Wbrew starszym poglądom nie posiadała ona ostrogi (ostrza) skierowanego w stronę drogi dojazdowej do zamku. Jej wysoka na co najmniej 20 metrów bryła zapewne pełniła funkcję bergfriedu, a więc miejsca ostatecznego schronienia na wypadek zagrożenia. Mury w przyziemiu miały grubość aż 3,2 metra, zatem średnica wewnętrzna wieży osiągała zaledwie 2,2 metra, co predysponowałoby najniższą kondygnację na celę więzienną lub ciemny skład spiżarni. Jej wentylację zapewniał niewielki otwór szczelinowy, umieszczony tuż pod belkowym stropem od strony południowej. Wyższą kondygnację wyznaczono cieńszą ścianą obwodową o grubości 2,3 metra, tak że osiągnęła ona średnicę około 3,9 metra. Na tym poziomie znajdowało się wejście do wieży, dostępne za pomocą drabiny lub kładki z korony sąsiedniego muru obronnego.
Pod koniec XIV wieku lub w pierwszej połowie XV stulecia zamek został otoczony drugim murem obronnym, oddalonym po stronie wschodniej od głównego pierścienia o 8 do 12 metrów i tworzącym szeroki parcham. Posiadał on znaczną grubość, dochodzącą do około 2,3 metra szerokości, ale musiał być niższy o głównego muru. Być może w zachodniej i północno – zachodniej części założenia zewnętrzny mur poprowadzony był w nieco dalszej odległości od rdzenia zamku, wytyczając niewielkie podzamcze. Całe założenie zamkowe miałoby wówczas wielkość około 30 x 50 metrów. Ponownie jego dodatkową ochronę zapewniła wykuta w skale fosa oraz ziemny wał. Brama wciąż znajdowała się po stronie północnej, jedynie u schyłku średniowiecza wiodący do niej drewniany most oparty został na kamiennych filarach. Pod koniec XV wielu lub w początkach XVI stulecia, celem lepszego zabezpieczenia bramy, wzniesiony został rodzaj przedbramia o rzucie nieregularnego pięcioboku wielkości 24 x 10 metrów. W okresie tym powiększono też zabudowę mieszkalną zamku górnego, wznosząc nowe skrzydło przy kurtynie wschodniej.
W połowie XVI wieku przedbramie utraciło funkcję militarną i po podwyższeniu przekształcone zostało w budowlę mieszkalną. Do celów obronnych wybudowano natomiast masywną basteję, czy też wieżę działową po zachodniej stronie podzamcza, której otwory strzeleckie miały w zasięgu dolinę wraz z drogą dojazdową do zamku na dalekim przedpolu. Basteja wzniesiona została na planie trzech czwartych koła o średnicy 13,6 metrów, początkowo z podziałem na trzy kondygnacje. Pierwotnie była otwarta od strony podzamcza i połączona z jego murami obronnymi, w ten sposób, iż zwężały się one w stronę północno – zachodnią. Kurtyny i basteja osiągały jednakową wysokość około 11-12 metrów, a ich mury miały grubość 1,4 metra. Przystosowane do ręcznej broni palnej strzelnice nowych odcinków kurtyn i bastei udostępniono poprzez samonośny drewniany ganek, biegnący po wewnętrznym obwodzie murów.
Stan obecny
Obecnie zamek górny to zespół zaawansowanych ruin, z których najstarszą częścią są pozostałości okrągłego bergfriedu. Do początku XX wieku wieża ta posiadała jeszcze prawie pełną wysokość, lecz wkrótce potem zawaliła się jej południowo – wschodnia część. W latach 50-tych XX wieku północno – zachodnia partia wieży osiągała wysokość około 10 metrów, lecz do 2010 roku zachował się jedynie zrujnowany korpus najniższej kondygnacji, ukryty pod zwałami gruzu. Po przeprowadzeniu działań renowacyjnych w latach 2015-2016 i odtworzeniu zniszczonego lica, wieża sięga dziś około 5 metrów wysokości. Wczesnogotyckie mury obwodowe zamku górnego zachowały się jedynie w dolnych partiach, głównie na odcinku południowym. Z okresu późnego gotyku przetrwały relikty budynku wschodniego i mury przyziemia wielobocznego przedbramia, przed którym w ostatnich latach zrekonstruowano drewniany most. Zabudowania dolnej części zamku pochodzą już z drugiej połowy XVI wieku i z XVII stulecia. Pośród nich wyróżniają się ruiny powstałej około połowy XVI wieku bastei zwanej Tereša, wtórnie nadbudowanej o najwyższą kondygnację z dużymi otworami okiennymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Bóna M., Plaček M., Lukačka J., Oponický hrad, „Pamiatky a múzeá”, č. 1, 47/1998 .
Bóna M., Repka D., Sater P., Oponický hrad, dejiny, výskum a obnova pamiatky, Nitra 2017.
Sater P., Feudálne sídla rodiny Apponyiovcov vo svetle archeologických a písomných prameňov so zameraním na Oponický hrad, Brno 2019.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.