Historia
Rotunda św. Jerzego prawdopodobnie zbudowana została w IX wieku, przypuszczalnie w okresie panowania księcia nitrzańskiego Pribiny. Jej powstanie związane mogło być z nieodległym dworem, funkcjonującym w dwóch fazach: w drugiej połowie IX wieku oraz na przełomie IX i X wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o położonej w jej pobliżu osadzie Sarfew, powstałej na miejscu wspomnianego dworu, odnotowana została w 1185 roku, kiedy to była własnością syna Čanáda, niejakiego Stojslava z blatnicko-novosadskej gałęzi rodu Hunt-Poznan (Hont-Pázmány).
W XIII wieku osada pod rotundą św. Jerzego została przeniesiona dalej na południe, na miejsce niżej położonej Nitrianskiej Blatnicy. Porzucona świątynia zaczęła popadać w ruinę, choć w XVI wieku jej mury obwodowe sięgały jeszcze znacznej wysokości. Około 1530 roku zrujnowana budowla została wyremontowana. Według błędnej tradycji miało to nastąpić z fundacji Márii Thurzo, ale prawdopodobnie do remontu przyczyniła się inna osoba z tego samego rodu, Magdaléna Thurzo, pragnąca upamiętnić męża, który poległ cztery lata wcześniej w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Odbudowana rotunda przypuszczalnie uzyskała wówczas wystrój renesansowy, bez istotnej ingerencji w architekturę średniowiecznej budowli.
W XVII wieku, usytuowana z dala od ludzkich osiedli rotunda, ponownie zaczęła popadać w zaniedbanie. Jej kolejny remont przeprowadzono w stylistyce barokowej w 1777 roku, kiedy to dobudowana została wieża oraz aneks południowy, w którym zamieszkiwać miał pustelnik opiekujący się kościołem. Oprócz dbania o rotundę pustelnicy prowadzili także do początku XIX wieku pobliską szkołę. Następnie opiekę nad budowlą przejęli wierni z miejscowej parafii. W latach 50-tych XX wieku kościół otrzymał nowy dach w miejsce pokrycia gontowego, a w 1974 roku rozpoczęto badania, które ujawniły zapomniane wczesnośredniowieczne pochodzenie zabytku.
Architektura
Rotunda zbudowana została na tarasowym zboczu wzgórza Marhát, w południowej części pasma górskiego Považský Inovec, na wysokości 455 metrów n.p.m. Utworzyła ją zbliżona do okręgu, nieco spłaszczona w planie nawa o średnicy wewnętrznej około 7,1 – 7,5 metra oraz umieszczona po stronie wschodniej apsyda o wydłużonym podkowiastym rzucie średnicy 3,2 metra. Wewnętrzna długość całej rotundy wynosiła 10,2 metra, przy czym wymiary i forma rotundy były bardzo zbliżone do wielkomorawskiego kościoła grodowego w Ducové.
Oświetlenie rotundy zapewniały drobne, przedromańskie otwory okienne o kształtach zbliżonych do trójkątów z lekko zaokrąglonymi zwieńczeniami. Trzy takie okna znajdowały się w murach nawy (od zachodu, południowego – zachodu i południa), a co najmniej jeden w apsydzie (po stronie południowej, być może kolejny znajdował się po stronie wschodniej). Wejście do rotundy umieszczone było w zachodniej części nawy. Wewnątrz nawa przypuszczalnie posiadała otwartą więźbę dachową, natomiast nad apsydą znajdowała się koncha. Elewacje pokryte były barwnymi malowidłami oraz krzyżami konsekracyjnymi.
Stan obecny
Rotunda do lat 70-tych XX wieku uznawana była za renesansową kaplicę, co poniekąd świadczy o tym, jak bardzo utraciła pierwotne cechy stylistyczne na skutek nowożytnych przekształceń. Pomimo tego zachowała pełen obwód przedromańskich murów do wysokości 4-7 metrów, zarówno w części nawowej jak i w apsydzie. Ponadto pod nowożytnymi tynkami odkryte zostało dobrze zachowane pierwotne okno południowo – zachodnie nawy oraz półka ścienna w apsydzie. W trakcie ostatniej renowacji we wnętrzu skute zostały tynki nad częścią najstarszych murów i ujawnione relikty pierwotnych malowideł ściennych. Widoczne obecnie ceglane sklepienie, arkada tęczy, empora, wieża i aneks południowy pochodzą z czasu barokowej przebudowy. Pozostała część uchodzi za jedną z najstarszych budowli murowanych na terenie Słowacji, a nawet Europy Środkowo – Wschodniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Barta P., Príspevok k datovaniu vzniku Rotundy sv. Juraja v Nitrianskej Blatnici, „Archæologia historica”, roč. 40, č. 2, 2015.
Dorica J., Ševčíková D., Rotunda sv. Juraja. Nitrianska Blatnica, Žilina 2019.
Illáš M., Štyri predrománske rotundy, „Moravský historický sborník”, Brno 2011.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.