Historia
Przedromański kościół św. Jana Chrzciciela w Nitrze zbudowany został prawdopodobnie w XI wieku, lecz jego fundamenty według badań archeologicznych sięgały IX wieku. Ten najstarszy kościół powstał według pisma biskupów bawarskich zwanego Libellus de conversione Bagoariorum et Carantanorum w czasach księcia nitrzańskiego Pribiny i konsekrowany miał być przez arcybiskupa salzburskiego Adalramusa przed 833 rokiem (czyli przed wypędzeniem Pribiny z Nitry przez wielkomorawskiego księcia Mojmira). Pribina podobnie jak większość jego ludu był w tym okresie poganinem, dlatego prawdopodobnie kościół wzniesiony został przez przebywających w Nitrze zachodnich kupców i skupioną wokół nich społeczność lub dla bawarskiej żony Pribiny.
W 880 roku Nitra otrzymała swego pierwszego biskupa Wichinga, który walcząc z obrządkiem słowiańskim wprowadzonym przez Cyryla i Metodego, sprawił, iż kościół stał się ośrodkiem liturgii łacińskiej. Po śmierci Wichinga papież Jan IX w 900 roku wysłał na prośbę księcia Mojmira II trzech hierarchów, którzy konsekrowali jednego arcybiskupa i trzech biskupów, przywracając w ten sposób silną organizację kościelną niezależną od Salzburga. Nitra była najwyraźniej siedzibą jednego z nich, jednak koniec państwa wielkomorawskiego w pierwszych latach X wieku zniszczył również miejscową diecezję wraz z jej kościołem.
Kościół nitrzański ponownie pojawił się w źródłach pisanych w drugiej połowie XI wieku (żywot św. Świerada i św. Benedykta spisany przez biskupa Maura), jako przedromańska świątynia poświęcona św. Emeramowi. Sądząc po nowym wezwaniu (popularnym w diecezji ratyzbońskiej) jego odbudowa związana mogła być z okresem wpływów władców czeskich, którzy to zajęli okoliczne ziemie po klęsce Węgrów w bitwie na Lechowym Polu. Już w drugiej połowie XII wieku kościół znajdował się w złym stanie, lub nie odpowiadał wymaganiom biskupiej siedziby. W 1158 roku węgierski król Gejza II przeznaczyć miał na prace przy nim dochody z myta i rybołówstwa, a kolejne fundusze z targu na nitrzańskim podgrodziu przeznaczył w 1183 roku król Bela IV. Około 1200 roku w kościele pochowano świętych Andrzeja (Świerada) i Benedykta (Beňadika), którzy stali się jego współpatronami. Okres przełomu XII i XIII wieku był też czasem w którym dokonano dużej późnoromańskiej przebudowy kościoła.
Po pożarze z 1271 i 1273 roku, spowodowanym przez oblężenie nitrzańskiego zamku przez czeskie wojska Przemysła Ottokara II, kościół został odbudowany przez biskupa Vincentiána II lub Vincentiána III, a po zniszczeniu przez wojska Mateusza Csáka w 1317 roku przyłączony do nowego gotyckiego budynku, tzw. kościoła górnego. Od tej pory służył jako miejsce zebrań kapituły, a następnie jako skarbiec klejnotów katedralnych. Gotycki górny kościół zaczęto budować w 1333 roku z inicjatywy biskupa Meška, zakończono natomiast w roku 1355. Dzisiejszy wygląd katedra uzyskała w latach 1710 – 1736 w czasie barokowej przebudowy. W latach 2007-2013 przeprowadzono jej gruntowną renowację.
Architektura
Przedromański kościół składał się z prostokątnej nawy zakończonej od wschodu czworobocznym prezbiterium lub apsydą. Pod koniec XII lub na początku XIII wieku, prezbiterium zostało rozebrane, aby umożliwić powiększenie świątyni na wschód. Kościół otrzymał wówczas nową, podkowiastą, wzmocnioną czterema przyporami apsydę późnoromańską. Nie wiadomo jak wyglądała w okresie późnoromańskim zachodnia, także przedłużona wówczas, część kościoła, ale prawdopodobnie wzniesiona była, podobnie jak część wschodnia, z kamiennych bloków o bardzo nierównej wysokości i długości, spajanych wapienną zaprawą.
Wnętrze późnoromańskiego kościoła posiadało posadzkę na dwóch poziomach o różnej wysokości. Mniejsza część po stronie zachodniej, zlokalizowana blisko hipotetycznego portalu wejściowego, umieszczona była wyżej niż opadająca o około 1,8 metra część środkowa i wschodnia, dochodząca skalistym podłożem pokrytym zaprawą aż do apsydy. Pośrodku skalnego uskoku w celu umożliwienia komunikacji umieszczono pięć stopni schodów. Nie ma pewności czy obniżona część budowli funkcjonowała jako bardzo długa krypta z górnym poziomem powyżej, czy też kościół był budowlą jednokondygnacyjną. Krypta o takiej formie byłaby rozwiązaniem unikalnym, lecz nie odnaleziono śladów po jej ewentualnych sklepieniach, a tak znaczna, przeszło 30 metrowa długość krypty wydaje się mało prawdopodobna. Z drugiej strony w dolnej kondygnacji założona mogła być komora grobowa św. Świerada i Benedykta, nad którą usytuowany byłby ołtarz.
Gotycka rozbudowa z lat 1333-1355, w wyniku której pojawił się tzw. kościół górny, dotknęła także późnoromańskiej budowli. Część północnej ściany kościoła została rozebrana, aby uwolnić teren dla gotyckiego budynku, a wewnątrz wschodnią część starszej świątyni uzupełniono o dziewięć siedzisk w ścianach północnej i południowej, przy czym hipotetyczna krypta została wówczas zasypana (posadzka została podniesiona do poziomu kościoła gotyckiego). Prawdopodobnie nieco wcześniej, jeszcze w trakcie odbudowy ze zniszczeń z 1271 roku, usunięte zostały przypory przy apsydzie.
Górny kościół gotycki stanął po stronie północnej, pomiędzy starszym budynkiem późnoromańskim a murem obwodowym zamku nitrzańskiego. Wzniesiono go jako budowlę jednonawową o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, wzmocnioną od zewnątrz na północy i wschodzie licznymi przyporami. Fasada zachodnia kościoła utworzona została z prostej ściany. Wewnątrz kościół gotycki i zachowana część kościoła późnoromańskiego (zwana dziś kaplicą), początkowo stanowiły w prezbiterium jedną przestrzeń. Do ich rozdzielenia doszło w XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bednár P., Poláková Z., Šimkovic M., Kostol sv. Emeráma na Nitrianskom hrade v 9.-13. storočí. [w:] Ranostredoveká sakrálna architektúra Nitrianskeho kraja: zborník zo seminára a katalóg ku výstave, Nitra 2011.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Strona internetowa apsida.sk, Nitra – predrománsky kostol.
Strona internetowa apsida.sk, Nitra – románska kaplnka.