Historia
Najstarszy kościół wzniesiony został w Nitrze prawdopodobnie w IX wieku. Budowla ta powstała według pisma biskupów bawarskich, zwanego Libellus de conversione Bagoariorum et Carantanorum, w czasach księcia nitrzańskiego Pribiny i konsekrowana miała być przez arcybiskupa salzburskiego Adalramusa przed 833 rokiem (czyli przed wypędzeniem Pribiny z Nitry przez wielkomorawskiego księcia Mojmira). Pribina podobnie jak większość jego ludu był w tym okresie poganinem, dlatego prawdopodobnie kościół wzniesiony został przez przebywających w Nitrze zachodnich kupców i skupioną wokół nich społeczność lub dla bawarskiej żony Pribiny.
W 880 roku Nitra („sanctae ecclesiae nitrensis”) otrzymała swego pierwszego biskupa, Wichinga, który walcząc z obrządkiem słowiańskim wprowadzonym przez Cyryla i Metodego, sprawił, iż kościół stał się ośrodkiem liturgii łacińskiej. Po śmierci Wichinga papież Jan IX w 900 roku wysłał na prośbę księcia Mojmira II trzech hierarchów, którzy konsekrowali jednego arcybiskupa i trzech biskupów, przywracając w ten sposób silną organizację kościelną niezależną od Salzburga. Nitra była najwyraźniej siedzibą jednego z nich, jednak koniec państwa wielkomorawskiego w pierwszych latach X wieku zniszczył również miejscową diecezję wraz z jej kościołem.
Kościół nitrzański ponownie pojawił się w źródłach pisanych w drugiej połowie XI wieku (żywot św. Świerada i św. Benedykta spisany przez biskupa Maura), jako przedromańska świątynia poświęcona św. Emeramowi. Sądząc po nowym wezwaniu (popularnym w diecezji ratyzbońskiej) jego odbudowa związana mogła być z okresem wpływów władców czeskich, którzy to zajęli okoliczne ziemie po klęsce Węgrów w bitwie na Lechowym Polu. Już w drugiej połowie XII wieku kościół znajdował się w złym stanie, lub nie odpowiadał wymaganiom biskupiej siedziby. W 1158 roku węgierski król Gejza II przeznaczyć miał na prace przy nim dochody z myta i rybołówstwa, a kolejne fundusze z targu na nitrzańskim podgrodziu przeznaczył w 1183 roku król Bela IV. Około 1200 roku w kościele pochowano świętych Andrzeja (Świerada) i Benedykta (Beňadika), którzy stali się jego współpatronami. Okres przełomu XII i XIII wieku był też czasem w którym dokonano dużej późnoromańskiej przebudowy kościoła.
Po pożarze z 1271 i 1273 roku, spowodowanym przez oblężenie nitrzańskiego zamku przez czeskie wojska Przemysła Ottokara II, kościół został odbudowany przez biskupa Vincentiána II lub Vincentiána III, a po zniszczeniu przez wojska Máté Csáka (Matúša Čáka) w 1317 roku, przyłączony do nowego gotyckiego budynku, wzniesionego w drugiej ćwierci XIV wieku, tzw. kościoła górnego. Od tej pory kościół św. Emerama służył jako miejsce zebrań kapituły, a następnie jako skarbiec klejnotów katedralnych. Gotycki górny kościół zaczęto budować w 1333 roku z inicjatywy biskupa Meška (Mieszka bytomskiego), zakończono natomiast w roku 1355, za biskupa Štefan I de Insula.
Nowożytne przekształcenia kościoła na szerszą skalę zaczęto wprowadzać po zniszczeniach z czasów powstania antyhabsburskiego Gabriela Bethlena. Za biskupa Jána Telegdy, w latach 1622-1642 wzniesiona została wieża oraz zachodnia część nawy. Kolejne szkody kościół poniósł po krótkim zajęciu zamku przez Turków w 1663 roku, a następnie na skutek ostrzału artylerii podczas oblężenia przez wojska Franciszka Rakoczego w 1704 roku. Wymusiło to prowadzoną w barokowej stylistyce odbudowę z lat 1711 – 1736, już jednak w 1750 roku konieczna była wymiana sklepień nawy na nowe. Ostatnie większe prace remontowe zabytku przeprowadzono w latach 2007-2013.
Architektura
Przedromański kościół składał się z prostokątnej nawy zakończonej od wschodu czworobocznym prezbiterium lub apsydą. Pod koniec XII lub na początku XIII wieku, prezbiterium zostało rozebrane, aby umożliwić powiększenie świątyni na wschód. Kościół otrzymał wówczas nową, podkowiastą, wzmocnioną czterema przyporami apsydę późnoromańską. Nie wiadomo jak wyglądała w okresie późnoromańskim zachodnia, także przedłużona wówczas, część kościoła, ale prawdopodobnie wzniesiona była, podobnie jak część wschodnia, z kamiennych bloków o bardzo nierównej wysokości i długości, spajanych wapienną zaprawą.
Wnętrze późnoromańskiego kościoła posiadało posadzkę na dwóch poziomach o różnej wysokości. Mniejsza część po stronie zachodniej, zlokalizowana blisko hipotetycznego portalu wejściowego, umieszczona była wyżej niż opadająca o około 1,8 metra część środkowa i wschodnia, dochodząca skalistym podłożem pokrytym zaprawą aż do apsydy. Pośrodku skalnego uskoku w celu umożliwienia komunikacji umieszczono pięć stopni schodów. Nie ma pewności czy obniżona część budowli funkcjonowała jako bardzo długa krypta z górnym poziomem powyżej, czy też kościół był budowlą jednokondygnacyjną. Krypta o takiej formie byłaby rozwiązaniem unikalnym, lecz nie odnaleziono śladów po jej ewentualnych sklepieniach, a tak znaczna, przeszło 30 metrowa długość krypty wydaje się mało prawdopodobna. Z drugiej strony w dolnej kondygnacji założona mogła być komora grobowa św. Świerada i Benedykta, nad którą usytuowany byłby ołtarz.
Górny kościół gotycki stanął po stronie północnej, pomiędzy starszym budynkiem późnoromańskim a murem obwodowym zamku nitrzańskiego. Wzniesiono go jako budowlę jednonawową o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, wzmocnioną od zewnątrz na północy i wschodzie licznymi przyporami. Fasada zachodnia kościoła utworzona została z prostej ściany. Wewnątrz kościół gotycki i zachowana część kościoła późnoromańskiego, początkowo stanowiły w prezbiterium jedną przestrzeń. Do ich rozdzielenia doszło w XVI wieku.
Gotycka rozbudowa z lat 1333-1355, w wyniku której wzniesiony został tzw. górny kościół, dotknęła także późnoromańskiej budowli. Część północnej ściany kościoła została rozebrana, aby uwolnić teren dla gotyckiego budynku, a wewnątrz wschodnią część starszej świątyni uzupełniono o dziewięć siedzisk w ścianie północnej i dziewięć w południowej, przy czym hipotetyczna krypta została wówczas zasypana (posadzka została podniesiona do poziomu kościoła gotyckiego). Prawdopodobnie nieco wcześniej, jeszcze w trakcie odbudowy ze zniszczeń z 1271 roku, usunięte zostały przypory przy apsydzie.
Stan obecny
Kościół św. Emerama ze względu na długą historię i rolę w procesie chrystianizacji, a także wieloetapowy proces rozbudowy przechodzący przez różnorodne style architektoniczne, należy do najważniejszych budowli sakralnych na terenie Słowacji. Od strony zewnętrznej widoczna jest wschodnia, romańska część kościoła z XII/XIII wieku, a także przysłonięta zabudowaniami nowożytnymi bryła kościoła gotyckiego z XIV wieku. Renesansowa wieża i barokowe skrzydło zamku przysłaniają od południa niewielkie najstarsze zachowane partie budowli sprzed połowy XI stulecia. Spośród romańskich detali architektonicznych widoczne są od zewnątrz fragmenty gzymsu cokołowego. Przetrwały także późniejsze maswerki w okulusach apsydy. Wewnątrz dolnego kościoła zachowała się część gotyckich siedzisk, uszkodzone kapitele i gzyms romańskiej arkady tęczy, gotyckie sklepienie krzyżowo – żebrowe, czy malowidła ścienne z drugiej połowy XIV wieku. Wnętrze gotyckiego kościoła górnego uległo całkowitej barokizacji. Część ze średniowiecznych odnalezionych detali architektonicznych obejrzeć można w pobliskim muzeum diecezjalnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bednár P., Poláková Z., Šimkovic M., Archeologický a stavebno-historický výskum Katedrály sv. Emeráma na Nitrianskom hrade, „Monumentorum tutela”, 22/2010.
Bednár P., Poláková Z., Šimkovic M., Kostol sv. Emeráma na Nitrianskom hrade v 9.-13. storočí. [w:] Ranostredoveká sakrálna architektúra Nitrianskeho kraja: zborník zo seminára a katalóg ku výstave, Nitra 2011.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.