Historia
Pierwszy murowany zamek powstał na skalnym cyplu, zapewniającym wgląd w głąb doliny rzeki Muráň, zapewne krótko po najeździe mongolskim z roku 1241. Wzniesiono go jako fundację królewską Beli IV, kontrolującą szlak przez Rudawy Słowackie na Spisz i dalej do Polski oraz zabezpieczającą lokalne kopalnie rud żelaza. Z racji usytuowania na wyniosłej i niedostępnej górze nie można także wykluczyć pierwotniej funkcji refugialnej. Pierwsza wzmianka o zamku, w której wspominany jest jako Castrum Movran, pochodzi z 1271 roku.
W rękach królewskich zamek nie znajdował się długo, już Stefan V węgierski oddał go sędziemu ziemskiemu Mikulásowi z rodu Monoszlo. Pod koniec XIII wieku, u schyłku panowania dynastii Arpadów, kiedy wzrosła siła szlacheckich oligarchów zamek mógł przejść pod panowanie Mateusza Csáka. Brak informacji o Muráňiu z tego niespokojnego okresu, wiadomo jedynie iż w 1321 roku, kiedy śmierć poniósł Csák i upadło jego władztwo, zamek został opisany jako zniszczony. Mógł to być jednak efekt porzucenia warowni, a nie działań wojskowych. Prawdopodobnie został odbudowany w czasie panowania Karola Roberta, choć pewne informacje pochodzą dopiero z początku XV wieku, kiedy to był w posiadaniu rodu Ratoldovców. Ich przedstawiciele, a konkretnie gałąź z Jelšavy prowadziła w drugiej połowie XIV wieku intensywną działalność osadniczą na terenie Gemeru, lecz o sam zamek raczej nie dbali i nie przywiązywali do niego wagi.
W latach 40-tych XV wieku pozbawiony znaczenia, a być może nawet opuszczony Muráň zajęły, składające się głównie z dawnych husytów, wojska Jana Jiskry. Był on na służbie królowej Elżbiety, walczącej wraz ze zwolennikami Habsburgów z obranym na króla Węgier Władysławem Jagiellończykiem. W tym czasie zamek został powiększony i stał się jednym z największych na Górnych Węgrzech. Po ustąpieniu Jiskry zamek opanowali bratrzycy, dawni bojownicy ruchu husyckiego, którzy opuścili Czechy po klęsce pod Lipanami. W 1461 roku z ich rąk Muráň odbił w imieniu króla Macieja Korwina Štefan Zápolya, dzięki czemu mógł on go włączyć do rodowego majątku. Tuż przed 1500 rokiem Zápolyowie darowali zamek swemu zwolennikowi, Jakubowi Tornaly’emu. W ich czasach, pod koniec XV i w pierwszej połowie XVI wieku dokonano kolejnej znacznej rozbudowy zamku.
W 1528, po śmierci ojca, właścicielem zamku został czteroletni Jan Tornaly. Opiekun prawny małoletniego dziedzica, Maciej Bašo, wysłał chłopca do Polski, a sam wraz ze swoimi braćmi przejął zamek, czyniąc z niego gniazdo do rozbójniczej działalności, obejmującej cały Gemer. Dopiero w 1548 roku po długim oblężeniu, zamek z rąk raubritterów odbił graf Mikołaj z Salmu. Warownię włączono wówczas do majątku królewskiej komory i z obawy przed zagrożeniem tureckim obsadzono silnym garnizonem. W 1600 roku od cesarza Rudolfa II zamek dostał jego ulubieniec Jan Jakub z Rottalu, lecz już w 1612 roku Muráň wraz z feudalnym „państwem” wykupił za 100 tysięcy złotych Tomasz Szèchy, główny żupan gemerski. Po nim zamkiem władał jego syn Jerzy, a po śmierci Jerzego w 1625 roku jeden z jego zięciów, Illeshazy.
Najbardziej znaną postacią w dziejach zamku była Maria Szèchy, córka Jerzego. Piękna i inteligentna, nazywana „Murańską Wenus”, była początkowo wiernym sprzymierzeńcem cesarza Ferdynanda Habsburga. W 1644 roku zdobyła władzę nad zamkiem z rąk swego szwagra Illeshazy‘ego, który stał po stronie powstańców Jerzego Rakoczego, a następnie wyszła za mąż za Franciszka Wesselényi’ego, dowódcę twierdzy w Filakowie. W 1655 roku Wesselényi został palatynem Węgier, a w 1666 stanął na czele antyhabsburskiego sprzysiężenia magnatów węgierskich. Po jego niespodziewanej śmierci „Murańska Wenus” jeszcze przez 4 lata broniła zamku, zdobytego ostatecznie przez wojska Karola V Lotaryńskiego w 1670 roku. Data ta wyznacza koniec „złotej ery“ warowni.
W latach 1678 i 1683 zamek został zajęty dwukrotnie przez Emeryka Thököly, przywódcę wielkiego antyhabsburskiego powstania kuruców. Po jego ostatecznym upadku w 1688 zamek przejęli królewscy komisarze Krzysztof Breiner i Paweł Medňanský. W 1710 roku zamek objął Franciszek II Rakoczy, po czym podarował go swojemu generałowi Mikulášovi Berčenyi’emu. W 1720 cesarz Karol VI Habsburg darował zamek wraz z przynależnymi włościami w nagrodę za wierną służbę Stefanowi Koháry’emu. W 1760 roku warownia spłonęła i zaczęła podupadać, zniszczeń nigdy już nie naprawiono. W 1816 roku ruiny przeszły w ręce książąt Coburg-Kohary, którzy byli właścicielami zamku aż do roku 1945.
Architektura
Najstarsze, gotyckie zabudowania wzniesiono w południowej części samotnego wzgórza Cigánka (935 metrów n.p.m.), na jego skalnym występie. Usytuowano tam wieżę mieszkalną o wymiarach 11 x 8 metrów (wewnętrzna przestrzeń na piętrze miała 5,6 x 8,8 metra). Grubość jej ścian nie była za duża i wynosiła około 1 metra. Obok znajdowała się wyżłobiona w skale cysterna, zaopatrująca mieszkańców w wodę deszczową. Zakrywała ją parterowa budowla o czworobocznym narysie. Ówczesnym zabezpieczeniem zamku był wyciosany w skale przekop o szerokości około 7-8 metrów oddzielający warownię od reszty wzniesienia. Ta pozostała część wzgórza prawdopodobnie już w XIV wieku wykorzystywana była jako gospodarcze zaplecze.
Przebudowa zamku z XV wieku spowodowała jego rozciągnięcie na obszar prawie 2,5 ha. Mury obronne zamku okalały całe szczytowe spłaszczenie wzgórza, dopasowując się do konfiguracji terenu. Nie były wysokie z racji stania nad kilkudziesięciometrowymi urwiskami, lecz były zaopatrzone na całej długości w chodnik dla obrońców i krenelaż, uzupełniany w niektórych miejscach przez otwory strzelcze dla broni ogniowej na poziomie gruntu. Na przełomie XV i XVI wieku dodatkowo wzmocniły je trzy półkoliste baszty. Jedna znajdowała się na zachodzie, a dwie we wschodniej części fortyfikacji. Brama wjazdowa, poprzedzona szerokimi schodami wykutymi w skale, znajdowała się od strony północno – zachodniej. Strzegła jej czworoboczna wieża bramna za którą znajdował się niewielki dziedziniec, a następnie obwarowania o formie przypominającej barbakan, flankowany przez kolejną wieżę czworoboczną o wymiarach 8,7 x 8,7 metra, za którą usytuowano budynek straży. W północnej części zamku znajdowała się kolejna wieża, przy której mieściła się winda do transportu ciężkich ładunków na zamkowe wzgórze. W pierwszej połowie XVI wieku, w czasach Zápolyów, oprócz licznej mniejszej zabudowy wzniesiono duży dwutraktowy pałac
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowane elementy zamku to kwadratowa w planie wieża północna i brama wjazdowa. Pozostałe, nieliczne relikty budynków giną wśród krzaków i drzew. Z nich najlepiej zachował się główny dom mieszkalny w centralnej części oraz południowy, przystawiony do muru obronnego. W południowej, najstarszej części zamku ustawiono platformę widokową. Ponadto zachowały się spore odcinki muru obronnego. W ostatnim czasie na zamku prowadzone są prace ratunkowo – renowacyjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Bóna M., Tihányiová M., Najstaršie vyobrazenie hradu Muráň, „Pamiatky Mureň”, 2/2015.
Janura T., Tihányiová T., Šimkovic M., Hrad Muráň z pohľadu najnovšieho archívno-historického a architektonicko-historického výskumu [w:] Najnovšie poznatky z výskumov stredovekých pamiatok na Gotickej ceste – Zborník Gotická cesta 2/2016, Bratislava 2018.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.