Historia
Pierwszy murowany zamek nad doliną rzeki Muráň zbudowany został zapewne krótko po najeździe mongolskim z roku 1241. Najpewniej wzniesiono go z fundacji węgierskiego władcy Beli IV, bowiem powstał na terenie majątku królewskiego. Wzniesiony został w celu kontroli szlaku przez Rudawy Słowackie na Spisz i dalej do Polski oraz zabezpieczenia lokalnych kopalń rud żelaza. Z racji usytuowania na wyniosłej i niedostępnej górze mógł on także pierwotnie pełnić funkcje refugialne dla okolicznej ludności. Pierwsza wzmianka o zamku, w której wspominany został jako „castrum Movran”, odnotowana została w przekazach pisanych w 1271 roku.
W rękach królewskich zamek nie znajdował się długo, bowiem już Stefan V węgierski oddał go w 1271 roku sędziemu ziemskiemu Mikulásowi z rodu Monoszlo. Następnie w bliżej nieznanych okolicznościach Muráň prawdopodobnie przeszedł w ręce rodziny Tekuš. Jako, że ówcześni właściciele posiadali rodowe dobra w odległych stronach, nieużytkowany zamek miał podupaść. Pod koniec XIII wieku, u schyłku panowania dynastii Arpadów, kiedy wzrosła siła szlacheckich oligarchów, zamek mógł przejść pod panowanie Máté Csáka (Matúša Čáka) lub jednego ze sprzyjających mu rodów. Brak wzmianek źródłowych o Muráňiu z tego niespokojnego okresu przyczynił się do przypuszczeń, iż w 1321 roku, kiedy śmierć poniósł Csák i upadło jego władztwo, zamek został zniszczony, skonfiskowany przez króla Karola Roberta, sprzedany pod przymusem lub ewentualnie porzucony. Do jego odbudowy zapewne przyczynili się w drugiej ćwierci XIV wieku nowi właściciele okolicznych dóbr z rodu Ratold, a konkretnie ich gałąź z Jelšavy, która prowadziła w drugiej połowie XIV wieku intensywną działalność osadniczą na terenie Gemeru. Rodzina Ratold była w posiadaniu zamku Muráň do 1427 roku, choć nie zachowała się z tego okresu o nim ani jedna wiarygodna pisemna wzmianka. Wskazywałoby to na fakt, że choć panowie z Jelšavy lokowali na okolicznych terenach liczne wsie, to o sam zamek raczej nie dbali i nie przywiązywali do niego wagi. Wraz z bezpotomną śmiercią Juraja z Jelšavy cały jego majątek przeszedł na króla Zygmunta Luksemburskiego.
W latach 40-tych XV wieku pozbawiony znaczenia, a być może nawet opuszczony Muráň zajęły wojska Jana Jiskry, działającego na służbie królowej Elżbiety, walczącej wraz ze zwolennikami Habsburgów z obranym na króla Węgier Władysławem Jagiellończykiem. W tym czasie zamek został powiększony i refortyfikowany. Po ustąpieniu Jiskry opanowali go bratrzycy, dawni bojownicy ruchu husyckiego, którzy opuścili Czechy po klęsce pod Lipanami. Włóczyli się oni po kraju i żyli z rabunków, wykorzystując niejasne statusy majątkowe i opuszczone siedziby zamkowe. W 1461 roku z ich rąk Muráň odbił w imieniu króla Macieja Korwina Štefan Zápolya. W celu skutecznego oblegania zamku miał on wybudować twierdzę („castellum”), usytuowaną „sub monte Mwran”, z której następnie przy pomocy mieszczan z Levočy atakowano Muráň. W trakcie walk zamek zapewne nie został mocno uszkodzony, gdyż w 1469 roku odnotowano, że zarządzał nim niejaki Pavel z Plešivca, który miał wówczas najechać poddanych Heleny, wdowy po Ondreju ze Štítnika, i uwięzić ich na zamku Muráň. Po śmierci Pavla zamek włączony został do rodowego majątku Zápolyów.
Pod koniec XV wieku zamek rozbudowywany był przez ród Zápolyów, bogatych magnatów i wodzów, którzy stali na czele każdej ważnej wyprawy Macieja Korwina poza granicami Królestwa Węgierskiego. Wówczas to Muráň zyskał na znaczeniu kosztem zamku w Jelšavie, w którego cieniu był od chwili powstania. Decydujące była zapewne chęć kontrolowania przez Zápolyów dróg na Spisz, gdzie posiadali swoją rodową bazę majątkową, ponadto Muráň doskonale nadawał się do ochrony lokalnych dóbr. Štefan Zápola, a następnie jego syn Ján, mianowali na zamku swoich najbardziej lojalnych członków rodziny jako kasztelanów i urzędników, takich jak Juraj z Putnok, Krištof ze Smrečian, czy Ján i Jakob z Tornale. Ján został po raz pierwszy udokumentowany jako kasztelan w 1523 roku, kiedy to wystawił dokument w związku z mordem dokonanym w domu burmistrza Revúc, a także ograbienie domu członka straży zamkowej zamku Murán. Jakob z Tornale wymieniony został w randze kasztelana zamku w 1528 roku, w dokumencie dotyczącym zwrotu wydatków, jakie poniósł w związku z budową fortyfikacji, oraz z utrzymaniem dużego garnizonu.
Wraz ze śmiercią Jakoba z Tornale między 1528 a 1531 rokiem, właścicielem zamku został czteroletni Ján. Opiekun prawny małoletniego dziedzica, Matej Bašo, wysłał chłopca na naukę do Polski, a sam wraz ze swoimi braćmi przejął zamek, czyniąc z niego gniazdo do rozbójniczej działalności, obejmującej cały Gemer. Dopiero w 1548 roku, po długim oblężeniu, zamek z rąk raubritterów odbił graf Nicholas z Salmu. Garnizon 150 żołnierzy i 50 cywilów obległa wówczas około 3-5 tysięczna armia, która wzniosła pod zamkiem dwie twierdze uniemożliwiające zaopatrzenie Muráňa w żywność i broń. Przez 12 dni prowadziła ona intensywny ostrzał artyleryjski, w trakcie którego wystrzelić miano 1700 kul. Następnie piechota przeprowadziła krwawy, nieudany szturm. Dwaj bracia Bašo zostali ciężko ranni w bitwie, dlatego on sam zdecydowany był negocjować, ale kiedy jego warunki nie zostały zaakceptowane, został zdradzony przez część garnizonu, który w nocy wpuścił tylna bramą oblegających. Matej Bašo potajemnie uciekł z zamku, ale został złapany w pobliżu Telgárt. Warownię po zdobyciu włączono do majątku królewskiej komory i z obawy przed zagrożeniem tureckim obsadzono silnym garnizonem. Muzułmanie docierali w bezpośrednie sąsiedztwo zamku w latach 1556, 1558, 1562, 1569, 1570 i 1574. Za każdym razem ich grabieże kończyły się plądrowaniem wsi pod zamkiem, przy czym w 1556 roku z Turkami współdziałały wojska Františka i Juraja Bebeków. Do oblężenia zamku doszło w 1577 roku, armii osmańskiej nie udało się go jednak zdobyć.
Znaczenie wojskowe Muráňa zmniejszyło się po odbiciu zamku Fiľakovo w 1594 roku. W 1602 roku zamek dostał w zastaw na trzy lata kapitan Julius Herberstein, w związku z tym, że przez długi czas utrzymywał go na własny koszt. W 1605 roku od cesarza Rudolfa II zamek dostał jego ulubieniec, karyncki szlachcic Johann z Rottalu, lecz już w 1612 roku Muráň wraz z feudalnym „państwem” wykupił Tamás Szèchy, główny żupan gemerski. Po nim zamkiem władał jego syn György, a po jego śmierci w 1625 roku wdowa po nim, Mária Drugeth. Jej córka, także o imieniu Mária, piękna i inteligentna, nazywana „Murańską Wenus”, była początkowo wiernym sprzymierzeńcem cesarza Ferdynanda Habsburga. W 1644 roku nocnym atakiem zdobyła władzę nad zamkiem kosztem swego szwagra Gabriela Illeshazy, który stał po stronie powstańców Jerzego Rakoczego, a następnie wyszła za mąż za Ferenca Wesselényi, dowódcę twierdzy w Fiľakovie. W 1655 roku Wesselényi został palatynem Węgier, ale w 1666 roku stanął na czele antyhabsburskiego sprzysiężenia magnatów węgierskich, w konsekwencji czego wszystkie jego dobra zostały skonfiskowane. Po śmierci Ferenca Mária jeszcze przez cztery lata broniła zamku, zdobytego ostatecznie przez wojska Karola V Lotaryńskiego w 1670 roku. Data ta wyznaczyła kres świetności Muráň.
W 1683 roku zamek został zajęty przez Emeryka Thököly, przywódcę wielkiego antyhabsburskiego powstania kuruców, choć już w następnym roku został odbity przez wojska cesarskie. Po ostatecznym upadku powstania, w 1688 Muráň przejęli królewscy komisarze, nim dostał się on rok później w nagrodę za wierną służbę w ręce hrabiego Štefana Koháry. W 1702 roku zamek spłonął, a do jeszcze gorszego stanu budowli przyczyniło się zajęcie go przez powstańców antyhabsburskich w 1704 roku, którzy na zamkowej górze produkowali uzbrojenie dla walczących buntowników. W kolejnych latach musiano przeprowadzić poważne prace naprawcze, gdyż zwolennicy Rakoczego wyznaczyli Muráň na strażnika klejnotów koronnych. Jego garnizonem dowodził do czasu upadku w 1709 roku Nicholas Bercsényi. Wraz z powrotem zamku do majątku rodu Koháry, w połowie XVIII wieku zaczął on podupadać. Zniszczenia przestano naprawiać, nie inwestowano nawet w najpilniejsze prace, aż ostatecznie w 1776 roku z zamku wycofano cesarski garnizon. Od tego momentu Muráň najdalej do drugiej ćwierci XIX stulecia popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Najstarsze, gotyckie zabudowania zamku wzniesiono w południowo – zachodniej części górskiego grzbietu Cigánka (935 metrów n.p.m.), na jego skalnym cyplu zapewniającym wgląd w głąb doliny rzeki Muráň (w średniowieczu zwanej Jelšava). Cały, spłaszczony szczyt grzbietu zapewniał doskonałe warunki obronne, bowiem praktycznie z każdej strony ograniczony był wysokimi i stromymi, skalnymi skarpami. Oś wzdłużna grzbietu o kierunku południowy – zachód, północny – wschód, przebiegała równolegle do traktu u podnóża góry po stronie wschodniej i południowej, a także drogi dojazdowej jaką wytyczono po przeciwnej stronie. Droga ta pięła się wzdłuż zbocza od strony północno – wschodniej, gdzie grzbiet Cigánka łączył się z większym i wyższym wzniesieniem.
Na południowo – zachodnim cyplu góry usytuowano wieżę mieszkalną o wymiarach 11 x 8 metrów (wewnętrzna przestrzeń na piętrze miała 5,6 x 8,8 metra). Grubość jej ścian nie była za duża i wynosiła około 1 metra. Obok znajdowała się wyżłobiona w skale cysterna, zaopatrująca mieszkańców w wodę deszczową. Zakrywała ją parterowa budowla o czworobocznym narysie. Ówczesnym zabezpieczeniem zamku był wyciosany w skale przekop o szerokości około 7-8 metrów oddzielający warownię od reszty wzniesienia. Ta pozostała część wzgórza prawdopodobnie już w XIV wieku wykorzystywana była jako gospodarcze zaplecze.
Przebudowa zamku z XV wieku spowodowała jego rozciągnięcie na obszar o maksymalnych wymiarach 370 x 180 metrów i powierzchni prawie 2,5 ha. Mury obronne zamku okalały całe szczytowe spłaszczenie wzgórza, dopasowując się do konfiguracji terenu. Nie były wysokie z racji stania nad kilkudziesięciometrowymi urwiskami, lecz były zaopatrzone na całej długości w chodnik dla obrońców i krenelaż, od schyłku średniowiecza uzupełniany w niektórych miejscach przez otwory strzeleckie na poziomie gruntu, przeznaczone dla broni palnej. Mury wzmacniały nieliczne wieże czy też baszty, rozmieszczone w miejscach newralgicznych z punktu widzenia obronności. Jedna (widoczna na panoramie z 1549 roku) zapewne znajdowała się w północno – wschodnim narożniku, gdzie górowała nad drogą dojazdową do zamku. Kolejna mogła się znajdować po jej zachodniej stronie. Rolę obronną mógł także pełnić podłużny budynek przystawiony do północnego odcinka muru obwodowego. Na przełomie XV i XVI wieku mury obronne dodatkowo wzmocniły trzy półkoliste, otwarte od strony dziedzińca baszty. Jedna znajdowała się na zachodzie, a dwie we wschodniej części fortyfikacji. Ich większa ilość nie była konieczna z racji doskonałych naturalnych warunków terenu.
Wjazd do zamku, poprzedzony szerokimi schodami wykutymi w skale, znajdował się od strony północno – zachodniej. Strzegła go czworoboczna wieża bramna, za którą znajdował się niewielki dziedziniec przedbramia, a następnie obwarowania, których głównym elementem była masywna wieża czworoboczną o wymiarach 8,7 x 8,7 metra, za którą usytuowano wolnostojący budynek straży. Ponadto w północno – wschodniej części zamku mieściła się winda do transportu ciężkich ładunków na zamkowe wzgórze, chroniona przez wspomnianą powyżej, umieszczoną w narożniku wieżę. Jej funkcjonowanie z pewnością ułatwiało i przyspieszało dostarczanie na zamek zaopatrzenia oraz materiałów budowlanych lub wojskowych.
W pierwszej połowie XVI wieku, w czasach Zápolyów, oprócz licznej mniejszej zabudowy wzniesiono duży dwutraktowy pałac, od wschodu sąsiadujący z wydzielonym dziedzińczykiem i zbiornikiem na wodę deszczową. Według przekazów pisanych pod koniec średniowiecza na zamku funkcjonował także młyn koński, kuchnia z piecem chlebowym, stajnie, komory piwniczne na wino i zboże, browar, liczne spiżarnie, a w połowie XVI wieku nawet odlewnia dział. Oprócz zabudowań mieszkalnych kasztelana i jego rodziny na zamku musiały się znajdować pomieszczenia dla licznego garnizonu. Część z izb musiała być przeznaczana na zbrojownie, wiezienie czy wspomnianą w 1584 roku izbę tortur, przy czym według inwentarzy sprzęt wojskowy chowano w różnych miejscach: w warsztacie odlewniczym, w pomieszczeniu pod wieżą z prochem, w pomieszczeniu pod bramą, w wieży zwanej Żydowską i w wieży zwanej Cygańską, a także w domach trębacza, kapitana, piekarza, dowódcy artylerii i klucznika.
Stan obecny
Muráň należy do największych zamków na terenie Słowacji. Posiada nietypowy układ, na który składa się duża liczba wolnostojących budynków rozmieszczonych na rozległym obszarze. Większość z nich znajduje się w stanie ruiny, ale jest stopniowo poddawana pracom zabezpieczającym i remontowym. Obecnie najlepiej zachowane elementy zamku to kwadratowa w planie wieża północna i budynek bramny. Pozostałe, nieliczne relikty budynków giną wśród krzaków i drzew. Z nich najlepiej zachował się główny dom mieszkalny w centralnej części oraz południowy, przystawiony do muru obronnego. W południowo – zachodniej, najstarszej części zamku ustawiono platformę widokową. Ponadto zachowały się spore odcinki muru obronnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Bóna M., Tihányiová M., Najstaršie vyobrazenie hradu Muráň, „Pamiatky Mureň”, 2/2015.
Janura T., Tihányiová T., Šimkovic M., Hrad Muráň z pohľadu najnovšieho archívno-historického a architektonicko-historického výskumu [w:] Najnovšie poznatky z výskumov stredovekých pamiatok na Gotickej ceste II, red. M.Kalinová, Bratislava 2018.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.