Historia
Wczesnogotycki kościół św. Marcina został zbudowany w latach siedemdziesiątych XIII wieku, w miejscu starszej romańskiej rotundy z XII wieku, pod silnym wpływem architektury z premonstrateńskiego klasztoru w Kláštor pod Znievom. Gdy wieś Martin wymieniana została w dokumentach w 1284 roku („Villa Sancti Martini”), kościół zapewne już wówczas funkcjonował. Sam po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1315 roku.
W okresie gotyckim kościół był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. W połowie XIV wieku założono sklepienie nad nawą, a w latach 50 i 60-tych XV wieku budynek został naprawiony po spaleniu Martina w 1433 roku przez Husytów. Po ukończeniu napraw, w ramach których między innymi podwyższono więżę, około 1482 roku zbudowana została nawa, czy też kaplica południowa. Nieco później zaczęto budować północną nawę (kaplicę), która została ukończona w 1523 roku. W okresie nowożytnym architektoniczny rozwój budynku zakończył się wraz z dodaniem renesansowej zachodniej kruchty w XVII wieku.
W XVIII i XIX wieku kościół kilkukrotnie ulegał pożarom, między innymi w 1718, 1843, 1871 i 1881 roku. W 1871 roku, podczas pożaru ołtarza głównego, uszkodzone zostały gotyckie malowidła ścienne w prezbiterium. W trakcie remontu po pożarze z 1881 roku usunięto mur wokół kościoła, który cztery lata później zastąpiono nowym. Na początku XX wieku budowla otrzymała nowy dach, a ostatnie większe prace remontowe przeprowadzono w latach 1981-1988.
Architektura
Pierwotny kościół był jednonawową budowlą z węższym i niższym od nawy, prosto zakończonym prezbiterium po stronie wschodniej, niewielką więżą na zachodzie z emporą w przyziemiu i dobudowaną nieco później czworoboczną zakrystią po stronie północnej. W XV wieku wieża została podwyższona, a po północnej stronie nawy dobudowano kaplicę, czy też nawę boczną. W pierwszych latach XVI wieku bryła kościoła powiększona została o nawę południową.
Oświetlenie kościoła w XIII wieku zapewniały typowe dla wczesnego gotyku lancetowate okna o wąskich i stosunkowo wysokich prześwitach, bez maswerków, obustronnie rozglifione. Charakterystyczne było umieszczenie dwóch identycznych okien we wschodniej ścianie prezbiterium. W okresie pełnego i późnego gotyku wprowadzono szersze okna ostrołuczne, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Portale były stosunkowo proste, uskokowe, ostrołucznie zamykane, ze sfazowanymi ościeżami.
Wewnątrz pojedyncze przęsło prezbiterialne zwieńczono sklepieniem krzyżowym, z żebrami o przekroju klina spiętymi małym zwornikiem z ośmiopłatkową różą i opadającymi w narożach na dość masywne służki z kapitelami. Sklepienie krzyżowo – żebrowe nawy osadzono na nisko powieszanych wspornikach. W jej zachodniej części pierwotnie mieściła się empora. Późnogotyckie kaplice otwarte zostały do nawy wielkimi arkadami i przykryte sklepieniami.
Stan obecny
Kościół posiada dziś rozwinięty układ przestrzenny, będący wynikiem wieloetapowej, głównie gotyckiej rozbudowy. W całości nowożytnym dodatkiem jest kruchta zachodnia. Wewnątrz zachowało się wczesnogotyckie sklepienie w prezbiterium, gotyckie sklepienie w zakrystii, a także późnogotyckie sklepienia w nawach bocznych. Ponadto przetrwały okna, portale, sedilia, pastoforium. W prezbiterium widoczne są pozostałości malowideł ściennych z pierwszej połowy XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Babjaková Z., Ďurian K., Krušinský P., Suchý Ľ., Historické krovy sakrálnych stavieb Turca, Žilina 2008.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok druhý K-P, red. A.Güntherová, Bratislava 1968.