Historia
Kościół został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku. Pierwotnie funkcjonował w pobliżu rycerskiego dworu, ale po kilku dekadach, gdy powstała osada Bary (po raz pierwszy wspomniana w źródłach pisanych w 1296 roku), został kościołem parafialnym. Służył ludności przybyłej z Italii, zapewne z okolic miasta Bari, która sprowadzona została przez węgierskiego króla Belę IV po mongolskim najeździe, w celu zasiedlenia spustoszonych i wyludnionych terenów.
W połowie XIV wieku kościół przeszedł pierwszą poważną przebudowę, wynikającą zapewne z powiększenia liczby ludności wsi. Przestrzeń dla wiernych wzbogaciła się o nową, gotycką nawę, którą przystawiono do budowli romańskiej. W stuleciu tym powstała również zakrystia. Kolejna przebudowa miała miejsce w drugiej połowie XV wieku. Po zachodniej stronie nawy stanęła wieża, która służyła nie tylko jako dzwonnica, ale być może pełniła również funkcje obronne.
W pierwszej połowie XVII wieku kościół przeszedł w posiadanie społeczności protestanckiej, która na przestrzeni kolejnych stuleci unikała większych przekształceń budynku. Jedynie pod koniec XIX wieku pod prezbiterium utworzona została krypta, w celu pochowania miejscowego notabla. W czasach rządów komunistycznych świątynia podupadła. Dopiero latem 1989 roku rozpoczęła się konieczna renowacja, zakończona w 1993 roku.
Architektura
Kościół pierwotnie był ceglaną, stosunkowo małą budowlą z bardzo krótkim, czworobocznym prezbiterium zakończonym na wschodzie półkolistą apsydą, zdobioną od zewnątrz fryzem i profilowanym cokołem. Wewnętrzne wymiary nawy wynosiły 6,1 x 4,5 metra. Od mierzącego tylko 1,8 x 3,1 metra prezbiterium oddzielała ją półkolista arkada łuku tęczowego, z profilowanym obramieniem i dwoma uskokami muru. Podobną, półkolistą arkadą oddzielono apsydę od prezbiterium. Górną część apsydy sklepiono konchą, a doświetlono dwoma wąskimi, lekko rozglifionymi oknami, zamkniętymi u góry półkoliście. Południowa ściana prezbiterium oświetlona była jednym większym, romańskim oknem o półkolistym zwieńczeniu, co najmniej jedno okno, węższe i wyższe, oświetlało także od południa nawę. Nietypowym elementem tej ostatniej były dwie pary kamiennych wnęk na siedziska (sedilia) ustawionych naprzeciwko siebie. W planie były one półkoliste, wysokie na 1,5 metra, szerokie na 0,7 metra, głębokie na 0,4 metra i przykryte konchami. Nawa zwieńczona była płaskim, drewnianym stropem.
Na przełomie XIII i XIV wieku po północnej stronie nawy kościoła zbudowano ossarium na rzucie prostokąta o wymiarach wewnętrznych 5 x 2,1 metra, gdzie złożono kości ze zniszczonych grobów na przykościelnym cmentarzu. Następnie na początku drugiej połowy XIV wieku od północy prezbiterium dobudowano zakrystię o wymiarach 2,4-2,6 x 2,3 metra, a także po stronie zachodniej nową gotycką nawę o długości 6,1 metra i szerokości 7,5 metra, którą przystawiono do częściowo rozebranej romańskiej bryły. Zachowana część romańskiej nawy została funkcjonalnie przydzielona do prezbiterium i oddzielona od nawy nową gotycką arkadą. Gotycka nawa zwieńczona została wewnątrz drewnianym stropem, oświetlanym od południa przez dwa ostrołukowe okna z maswerkami, natomiast starą, romańską nawę w trakcie przebudowy przykryto sklepieniem kolebkowym. Po stronie południowej umieszczono na fundamencie gotycką ambonę.
Wejście do kościoła od XIV wieku prowadziło od strony fasady zachodniej. Gdy w drugiej połowie XV wieku od strony zachodniej dobudowano czworoboczną wieżę o zewnętrznych wymiarach 3,9 x 4,8 metra, przez jej przyziemie musiano poprowadzić nowe przejście do nawy, pełniące rolę kruchty. Portalem połączona została też druga kondygnacja wieży z emporą w nawie. Wieża otrzymała dość masywną konstrukcję, ze ścianami przeprutymi na najwyższej kondygnacji czterema niedużymi oknami, gdzie zawieszono dzwony. W tym samym okresie co wieżę, utworzono też kryptę pod zakrystią.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego zarówno większość romańskich murów obwodowych (bez zachodniej części pierwotnej nawy), jak i wszystkie części gotyckie. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na gotycki, kunsztownie profilowany portal w przyziemiu wieży, czy romańską arkadę tęczy w prezbiterium. Przetrwały gotyckie okna z maswerkami w nawie oraz małe, romańskie okna w apsydzie. We wnętrzu zachowały się też proste sedilia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chovanec J., Stredoveky kostol sv. Petra v Malej Bare, „Archæologia historica”, roč. 18, č. 1, 1993.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.