Historia
Budowę zamku Lietava (Litova, Letava, Zsolnalitva) rozpoczęto w drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy Bytera, przodka rodu Balassów, który od 1254 roku dzierżył w okolicy dobra ziemskie i który dzięki jego wzniesieniu mógł kontrolować dolinę rzeki Rajčanki oraz bronić północnej granicy Królestwa Węgierskiego. Po raz pierwszy zamek pośrednio odnotowany został w źródłach pisanych w 1316 roku, natomiast bezpośrednio wspomniano o nim w 1321 roku.
Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku zamek został przejęty przez palatyna Máté Csáka (Matúš Čák), suwerennie władającego częścią ówczesnego Królestwa Węgierskiego (zachodnią częścią dzisiejszej Słowacji). W 1316 roku palatyn nakazał Albertowi, członkowi swego rodu, pobrać należne opłaty z dóbr zwanych Lytwa, zaś dwa lata później wspomniano kasztelana Andreja z Lietavy. Po śmierci Csáka w 1321 roku zamek przejął król Karol Robert, a następnie Ludwik I Węgierski. W 1360 roku Lietavę otrzymał z rąk króla „pro honore” sędzia ziemski Štěpán Bebek, mógł więc on i kolejni sędziowie korzystać z zamku i jego dochodów podczas podróży po kraju związanych w wykonywaniem urzędu. Pod koniec lat 80-tych XIV wieku najwyższym sędzią królestwa (iudex curiae regiae) został Ján z Kaply, który wymógł od Zygmunta Luksemburczyka aby zamek użytkować mógł jego brat, żupan nitrzański Dezider z Kaply. Otrzymał on Lietavę wraz z Hričovem i Rajcem w 1392 roku w zastaw, a po trzech latach jako własność dziedziczną, ale przed 1398 rokiem Zygmunt w nieznanych okolicznościach odebrał mu zamek.
Pod koniec XIV wieku Lietavę otrzymał od króla Sędziwój z Szubina, wojewoda kaliski i regent Królestwa Polskiego po śmierci Ludwika Węgierskiego. Prawdopodobnie po śmierci wojewody dobra lietavskie przeszły do rąk jego zięcia Ścibora ze Ściborzyc, bliskiego współpracownika Zygmunta Luksemburczyka, a następnie jego syna Ścibora Ściborowica. Ich główną siedzibą był zamek Beckov, dlatego Lietavę oddali kuzynowi, Mikołajowi Szarlejskiemu herbu Ostoja. Mikołaj posiadał zamek nawet po śmierci Ścibora w 1434 roku, gdy rodowe dominium rozpadło się, a on sam oskarżany był o niewierność w stosunku do króla. Pomogła mu w tym polska załoga Dunina ze Skrzynna, krewnego Mikołaja ze strony matki. W 1437 roku Szarlejski wycofał się do Polski, ale polski garnizon pozostał w Lietavie co najmniej do 1439 roku.
Około połowy XV wieku zamek powrócił do rąk króla węgierskiego. Przez ponad dwadzieścia lat nie pojawiał się w źródłach pisanych, aż dopiero w 1474 roku Maciej Korwin nadał zamek wraz z całym majątkiem Pálowi Kinizsi, w nagrodę za wierną służbę w zbrojnych wyprawach przeciwko Turkom, w trakcie których Pál nie raz odnosił rany i najmował wojsko z własnego skarbca. Za sprawą nowego właściciela doszło w latach 1475-1494 do największej, późnogotyckiej rozbudowy zamku. Sam Kinizsi nie przebywał jednak na stałe w Lietavie, którą wraz ze Strečnem oddawał pod zarząd kasztelanom. Od około 1484 roku urząd ten pełnił w obu zamkach Teofil Thurzo. Kolejnym właścicielem Lietavy był od 1492 roku palatyn Stefan (István) Zápolya, u którego Pál pożyczał ogromne sumy na obronę granic królestwa.
Pál Kinizsi zmarł bezdzietnie i nie zwrócił nigdy pożyczonych sum, dlatego do czasu bitwy pod Mohaczem oficjalnymi właścicielami Lietavy była bogata rodzina Zápolya. Około 1512 roku przekazali oni jednak zamek pochodzącemu z Polski Mikołajowi Kostce, za którego toczyły się liczne spory z Podmanickimi, posiadającymi w okolicy liczne dobra. Spory wpisywały się też w konflikty wewnętrzne królestwa, po 1526 roku rozdzieranego wojną między Habsburgami i Zápolyami. W ich toku Ferdynand I skonfiskował nawet Lietavę i przekazał w 1543 roku swoim zwolennikom, choć odbyło się to tylko na papierze, bez rzeczywistych konsekwencji. Z córką Mikołaja Kostki ożenił się bogaty możnowładca, Franciszek Thurzo, z którym po 1558 roku wiązał się dalszy rozwój zamku i przebudowa wnętrz w stylu renesansowym. Na początku XVII wieku stał się on niezdobytą twierdzą w której Thurzonowie chronili swój najcenniejszy dobytek w czasie wojen i niepokojów.
W 1616 roku zmarł węgierski palatyn Jerzy Thurzo, a jego jedyny syn Imre odszedł bezpotomnie pięć lat później. Zamek został własnością wspólną sióstr i córek zmarłych. Ciężka do uregulowania sytuacja własnościowa spowodowała, iż nikt nie chciał się angażować w utrzymanie warowni, toteż w 1698 roku była już prawie opuszczona. W 1708 roku zamek po raz ostatni brał udział w zbrojnym konflikcie antyhabsburskiego powstania. Lietavę wpierw zajęli buntownicy, a następnie pozostające na zamku do 1714 roku wojska cesarskie. Później w podupadłej budowli mieściło się jeszcze rodowe archiwum, które w latach 1760-1770 przeniesiono do zamku orawskiego. W XIX wieku zamek Lietava popadł już w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na wysokim wzgórzu kontrolującym dolinę niewielkich strumieni Lietavka i Svinianka, obu znajdujących ujście w płynącej nieco dalej na wschodzie rzece Rajčanka. Skalne, pionowe klify całkowicie zabezpieczały zamek od strony wschodniej. Także na pozostałych kierunkach stoki były strome i wysokie, jedynie od południowego – zachodu bardziej przystępne podejście łączyło się z opadającym ku zachodowi grzbietem, którym można było poprowadzić z dolin od północy i południa drogę dojazdową do zamku.
Pierwotna średniowieczna budowla ograniczała się do późniejszego zamku górnego, którego nieregularny obwód murów dostosowano do kształtu skalistego terenu. Mur obronny poprowadzono wzdłuż krawędzi urwisk, szczególnie wysokich po stronie wschodniej. W skład najstarszego założenia wchodziła także kwadratowa w planie wieża o wymiarach 6×6 metrów, usytuowana w najwyższym miejscu skały, połączona północnymi narożnikami z murem obronnym, wydzielającym zakrzywiony dziedziniec po jej stronie północnej. Droga dojazdowa do zamku pod koniec XIII wieku wiodła od strony południowej, przechodziła pod wieżą, a następnie po drewnianym moście osiągała północny portal bramy prowadzącej na dziedziniec.
Wieża o funkcji donżonu posiadała trzy kondygnacje rozdzielone drewnianymi, płaskimi stropami, dostępne przez wejście od strony dziedzińca, osadzone na wysokości paru metrów, do którego prowadzić musiała drabina lub drewniane schody. Wiodło ono na poziom pierwszej kondygnacji, oświetlanej podobnie jak dwie wyższe wąskimi otworami szczelinowymi. Okna były rozglifione do wnętrza, pomimo niewielkich rozmiarów na drugiej i trzeciej kondygnacji wyposażone w boczne sedilia. Dodatkowo na poziomie drugiej kondygnacji funkcjonowało przejście do latrynowego wykusza, a pomieszczenie na trzeciej kondygnacji ogrzewane było narożnym kominkiem. Górną partię wieży okalał drewniany ganek strażniczo – obronny.
W XIV wieku przestrzeń mieszkalno – użytkowa zamku był już zbyt mała dla potrzeb ówczesnych mieszkańców, dlatego obwód murów poszerzono na cały wierzchołek skalnego cypla, nadając mu w planie kształt zbliżony do półksiężyca. Grubość murów nie była równomierna. Południowa i wschodnia, lepiej chroniona część, wykorzystująca także fragmenty starszego muru, miała jedynie około 1 metra grubości, podczas gdy od północy, gdzie znajdował się ostrołuczny portal bramy, ściany utworzono masywniejsze. Wschodni kraniec dziedzińca wypełniono budynkiem mieszkalnym wyposażonym w duży, drewniany wykusz osadzony nad skalną skarpą. Zapewne jeszcze w XIV wieku budynek mieszkalny powiększono o drugi trakt, dostawiony do południowego muru obronnego, a do pierwszej połowy XV wieku zabudowania wypełniły większość północnej części dziedzińca, tak iż zajęły charakterystyczny, wąski, umieszczony na wystającym cyplu narożnik. Usytuowana została tam zamkowa kaplica, od czasu przebudowy z końca XV wieku zwieńczona sklepieniem sieciowym.
Częścią zabudowy z pierwszej połowy XV wieku był wzniesiony wówczas wieżowy, prostokątny ryzalit, dostawiony do zewnętrznego lica muru po stronie północnej (tzw. Podłużna Wieża), umieszczony w miejscu pierwotnej bramy. Jej portal został zamurowany, zaś nowy wjazd utworzono w skalnej rozpadlinie po południowej stronie zamku, pod ochroną sąsiedniej wieży głównej. Przebudowa z drugiej połowy XV wieku powiększyła zamek górny o nowe skrzydło mieszkalne umieszczone na południowym – wschodzie, przy wieży głównej. Przez nową część musiał być poprowadzony znajdujący się tam wjazd na dziedziniec, chroniony zwodzonym mostem przerzucanym nad skalną rozpadliną. Przypuszczalnie w okresie tym wzniesiono też drobny ryzalit latryny dostawiony od północnego – zachodu do muru obronnego zamku górnego, wysunięty w stronę podzamcza. Same mury zamku górnego zostały pod koniec XV wieku podwyższone i wyposażone w drewniany ganek hurdycji po stronie północno – zachodniej. Drewniany ganek połączył też od strony dziedzińca wschodnią i zachodnią część zabudowań mieszkalnych.
W trakcie wielkiej rozbudowy z lat 1474 – 1492 dobudowano drugi, większy dziedziniec po stronie zachodniej, pełniący początkowo rolę podzamcza. Od południa zamykała go usytuowana na skalnym ostańcu czworoboczna wieża mieszkalna, obok której w załamaniu muru wzniesiono umieszczoną pod skosem czworoboczną wieżę bramną. Przejazd w jej przyziemiu zamykany był mostem zwodzonym oraz wyposażony w boczne sedilia. Powyżej mieściła się kondygnacja z kluczowymi otworami strzeleckimi, na trzeciej kondygnacji izba mieszkalna, wieżę wieńczyła zaś kolejna kondygnacja obronna. Mur podzamcza wzmocniono także podkowiastą basztą w narożniku północno – zachodnim, oraz bardziej wydłużoną i wyższą wieżą w narożniku północno – wschodnim (tzw. Wieża Czerwona), dostawioną na przedłużeniu prostokątnego ryzalitu z pierwszej połowy XV wieku. Obie budowle przystosowano do użycia ręcznej broni palnej (kluczowe otwory strzeleckie w przyziemiu), ale północno – wschodnia pełniła też funkcje mieszkalne. W południowo – wschodniej części dziedzińca, po przeciwnej stronie starego donżonu i zamykanego broną przejazdu z rampą na zamek górny, umieszczony został budynek kuchni nad którym dominował wielki komin pieca. Jej wzniesienie było trudne technicznie do wykonania, zajęła bowiem skraj skały oraz lukę między dwoma kamiennymi blokami, nad którą utworzono półkolistą arkadę. Uwieńczeniem wielkiej rozbudowy podzamcza było wykucie na dziedzińcu nowej studni, konicznej dla funkcjonowania powiększonego zamku.
Czworoboczna wieża mieszkalna stanowiła w XV wieku czoło zamku, musiała więc być najmasywniejszą budowlą w całym założeniu, wzmocnioną w narożnikach dokładnie opracowanymi kwadrami (na jednej z nich umieszczono herb właścicieli Lietavy z rodu Kinizsi). Posiadała po jednym pomieszczeniu na każdej z trzech pierwotnych kondygnacji, przy czym najniższą była suterena z niezależnym wejściem i małymi otworami wentylacyjnymi, zaś funkcje mieszkalne pełniły poziomy drugi i trzeci, zdobione ściennymi malowidłami. Na trzeciej kondygnacji ogrzewanie zapewniał kominek, po stronie wschodniej osadzony został okazały wykusz okienny, istniało też przejście do wykusza latrynowego zawieszonego nad skarpami po stronie południowej. Piętra wieży dostępne były poprzez spiralną klatkę schodową umieszczoną w ryzalicie w narożniku dziedzińca. Ze względów obronnych klatka schodowa skomunikowana była także z chodnikiem w koronie muru obronnego.
W pierwszej połowie XVI wieku wjazd do południowej części zamku wpierw poprzedzono rozległym przedbramiem, od wschodu opartym o skarpy wzgórza i wieżę mieszkalną, a od zachodu, tuż przy wieży bramnej zaopatrzonym w półkolisty wykusz lub basztę. Dość szybko jednak zmieniono wjazd do zamku, przesuwając go na lepiej chronioną północną stronę. Stara brama została zamurowana, a nowe wejście zlokalizowano po przeciwnej stronie, w murze flankowanym basztą i wieżą podkowiastą. Podkowiasta baszta północno – zachodnia, pełniąca odtąd kluczową rolę obronną przy drodze wjazdowej, została pogrubiona zewnętrzną okładziną. Prace przy niej przeprowadzono zapewne w tym samym czasie gdy powstała kolejna, dolna część zamku, składająca się z dziedzińców po stronie zachodniej i północnej, którymi poprowadzono drogę wjazdową. Mury zamku dolnego wzmocnione zostały północno – wschodnią niedużą basztą podkowiastą oraz dwoma nowymi bramami: zewnętrzną i północno – zachodnią pomiędzy dwoma dolnymi dziedzińcami. Droga do zamku górnego wiodła odtąd w sumie przez pięć bram. Na zamku dolnym mijała zabudowania gospodarcze, między innymi drewniane budynki stajni, wozowni, kuźni.
Na zamku średnim prace z pierwszej połowy XVI wieku powiększyły zabudowę o skrzydło dostawione do dawnej wieży bramnej, stykające się także narożnikiem z kuchnią. Po wschodniej stronie obronność zamku powiększono przez dostawienie półokrągłego, wielkiego rondela o średnicy 25 metrów i trzech kondygnacjach wysokości. Przepruty trzema dużymi otworami strzeleckimi dla dział oraz umieszczonymi wyżej mniejszymi otworami na ręczną broń palną, rondel kontrolował dolinę po wschodniej stronie zamku, którą prowadził do Lietavy jeden ze szlaków. Służył ponadto jako arsenał w którym składowano wyposażenie i uzbrojenie garnizonu zamkowego. We wschodniej części mieścił piwnicę z małą furtą wypadową przy połączeniu muru ze skałą.
Stan obecny
Zamek przetrwał jako trwała ruina w formie z XV-XVII wieku z czytelnymi elementami najstarszego założenia. Między innymi na zamku górnym zachowała się kwadratowa wieża główna do wysokości około 14 metrów, z otworem po pierwotnym portalu wejściowym. Ponadto w dolnych i środkowych partiach murów widoczne są fragmenty obwarowań z XIII/XIV wieku, włącznie z odciskami belek po zamontowanych od północnego – zachodu hurdycjach. W miejscu gdzie funkcjonował wschodni budynek mieszkalny z XIV wieku na zewnętrznej elewacji obok nowożytnych okien widoczne są otwory po drewnianym wykuszu, po stronie południowej pałacu w dobrym stanie zachowało się również profilowane późnogotyckie okno. Na zamku średnim w najlepszym stanie znajduje się wieża podkowiasta, przebudowana w XVI wieku baszta narożna i południowa wieża mieszkalno – obronna. Warto zwrócić też uwagę na arkadę kuchni rozpiętą między dwoma skałami, widoczną od strony wschodniej. W najgorszym stanie zachował się zamek dolny z dwoma bramami. Efektem nowożytnych przekształceń jest najwyższa kondygnacja południowej wieży mieszkalnej z drugiej połowy XVI wieku, większość dużych otworów okiennych, renesansowe attyki kryjące ganki obronne, pozostałości sklepień w przebudowanych pomieszczeniach, fortyfikacje bastionowe zamku dolnego oraz przekształcona brama zewnętrzna. Obecnie w Lietavie prowadzone są prace konserwatorskie, których celem jest zabezpieczenie i udostępnienie ruin dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Bielich M., Janura T., Šimkovic M., Hrad Lietava, Bratislava 2016.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.