Levoča – kościół św Jakuba

Historia

   Wznoszenie gotyckiego kościoła farnego miasta Levočy (Leucha w 1263 roku), budowanego na miejscu starszej, XIII-wiecznej budowli sakralnej, rozpoczęto w czasach panowania króla węgierskiego Karola Roberta, a więc w latach 1307-1342. Gotycka przebudowa związana była zapewne ze zbyt skromną formą starszego kościoła późnoromańskiego, nie wystarczającego dla szybko rozwijającego się miasta i nie zaspokajającego ambicji bogacących się mieszczan. Natężenie prac związane z ukończeniem budowli przypadło na okres między 1370 a 1394 rokiem. Pod koniec XIV wieku rozpoczęto budowę kaplicy św. Jerzego z fundacji mieszczanina Juraja Ulenbacha, przebudowana została też północna zakrystia. Kolejny etap rozbudowy, tym razem prowadzonej w stylistyce późnogotyckiej, przypadł na lata 1446-1460.
   W 1474 roku Levoča odwiedzona została przez króla Macieja Korwina. Po tym wydarzeniu rozpoczęło się intensywne wyposażanie kościoła w późnogotyckie ołtarze, zarówno w główny, jak i boczne, a także w inne elementy późnogotyckiego wystroju. Przyczynił się do tego rozwój gospodarczy miasta i płynące z niego dochody, jak również kolejni proboszczowie, często wybitni humaniści, którzy bardzo starali się, aby ich świątynia nie ustępowała najznamienitszym w Europie. Ponadto do 1494 roku powiększono południową kruchtę z kaplicą na piętrze (tzw. Oratorium Korwina). Następnie w latach 1513-1522 z inicjatywy proboszcza Johannesa Henckela nad kaplicą św. Jerzego i kruchtą umieszczono pomieszczenie biblioteki.
   W XVI wieku kościół szczęśliwie przetrwał dwa pożary miasta, również reformacja nie wyrządziła poważniejszych szkód w jego wnętrzu, jedynie około 1667 roku do nawy północnej wstawiono emporę. W 1674 roku kościół powrócił w ręce katolików, którzy przystąpili do jego remontu. W latach 1706-1710 kościołem wspólnie zarządzały dwa wyznania, a od 1710 roku ponownie wyłącznie katolicy. Barokowe przekształcenia spowodowane były głównie pożarami z lat 1747 i 1752, które znacznie uszkodziły dach, wieżę i wnętrze kościoła. W trakcie jednego z nich ogień przeniknął południowymi wejściami do środka, ale nie spowodował większych szkód. Po tym wydarzeniu postanowiono jednak zamurować wejścia do kościoła, za wyjątkiem jednego.
   Pod koniec XVIII wieku wieża i kaplice zachodnie znajdowały się w złym stanie technicznym, przez co zostały rozebrane. W 1813 roku Anton Povolný sporządził plan budowy nowej wieży i kaplic w stylistyce klasycystycznej, ale prace ruszyły dopiero w 1841  roku i ostatecznie do 1858 roku wzniesiono wieżę i kaplice neogotyckie. Po przebudowie części zachodniej kościoła uznano za konieczne zaadaptowanie także pozostałej części wnętrza budowli do formy neogotyku. Przyczynił się do tego również nie najlepszy ogólny stan zabytku, który remontowano w latach 1870-1894. W 1923 roku w czasie kolejnego pożaru spłonął dach kościoła. Wymusiło to kolejny remont, który trwał do lat 30-tych XX wieku. Ponowne prace zainicjowano po II wojnie światowej.

Architektura

   Kościół św. Jakuba zbudowany został w centralnej części obszernego placu rynkowego lokacyjnego miasta, na terenie opadającym w kierunku południowo – wschodnim. Pierwotnie była to jednonawowa budowla z wydłużonym korpusem na rzucie prostokąta oraz z węższym prezbiterium po stronie wschodniej, także założonym na planie czworoboku, do którego od północy przystawiona była zakrystia. Kościół prezentował więc w XIII wieku układ typowy dla późnoromańskich czy też wczesnogotyckich budowli sakralnych z niewielkich osad regionu Spiszu.
   W XIV wieku kościół powiększony został do formy trójnawowej bazyliki lub pseudobazyliki z bardzo krótkim, wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Fasada zachodnia kościoła XIV-wiecznego mogła mieć formę dwuwieżową lub, co bardziej prawdopodobne, zwieńczona była już jedną czworoboczną wieżą na osi wzdłużnej kościoła. Bryła korpusu i prezbiterium opięta była rytmem przypór, niezbyt regularnie rozstawionych w korpusie.
   U schyłku średniowiecza kościół uzyskał formę halowej budowli trójnawowej, siedmioprzęsłowej, ze starszym, pięciobocznie zakończonym od wschodu prezbiterium. Wykorzystano także starsze mury obwodowe korpusu, ale zostały one podwyższone i ponownie zadaszone. Fasadę zachodnią budowli tworzyła XIV-wieczna czworoboczna wieża, prawdopodobnie flankowana kaplicami. Od północy znajdowała się zakrystia oraz kaplica św. Jerzego, po których zachodniej stronie wejście poprzedzono kruchtą. Zarówno kaplicę jak i kruchtę północną podwyższono w drugim dziesięcioleciu XVI wieku o mieszczące bibliotekę piętro. Kolejna kruchta z oratorium na piętrze umieszczona została w ostatniej ćwierci XV wieku w trzecim przęśle od zachodu po stronie południowej korpusu kościoła.
   Od strony zewnętrznej kościół opięty został wysokimi, uskokowymi przyporami, prawie sięgającymi gzymsu pod okapem dachu, ale z pozostawieniem miejsca na rzygacze odprowadzające wodę deszczową. Większość przypór pochodziła jeszcze z XIV wieku, nowe dostawiono w XV wieku jedynie po stronie północno – wschodniej. Oświetlenie zapewniono wysokimi oknami ostrołucznymi, wypełnionymi przeważnie trójdzielnymi maswerkami. Wraz z przyporami zapewniły one przewagę wertykalnego podziału elewacji. Horyzontalne akcenty wprowadzał jedynie cokół z profilowanym gzymsem oraz gzymsy pod okapami dachu. Gzymsem z fryzem rozdzielono kondygnacje kruchty południowej oraz sąsiedniej wieżyczki schodowej.
   Główne, najbardziej reprezentacyjne wejście do kościoła umieszczono od strony południowej, a więc w miejscu gdzie świątynia sąsiadowała z ratuszem. Około 1380 roku osadzono tam portal nie ustępujący wystawnością założeniom katedralnym, od XV wieku poprzedzony kruchtą ze sklepieniem gwiaździstym. Uskokowe, bogato profilowane wejście uzyskało ostrołuczną archiwoltę osadzoną na  dwóch rzędach kapiteli płaskorzeźbionych motywami roślinnymi, pomiędzy którymi utworzono wyłaniające się zza liści maski maszkaronów oraz relief zapasów Samsona z lwem. W strefie tympanonu umieszczono maswerk, z głównym motywem w postaci zespołu trójliści wpisanych w czwóliść, który z kolei wpisano w okrąg, a ten w ostrołuk archiwolty.
   Wnętrze kościoła nakryte zostało sklepieniami krzyżowo – żebrowymi wspartymi na czworobocznych filarach, natomiast kruchty zostały sklepione gwiaździście oraz sieciowo. W prezbiterium zastosowano wariant sześciodzielny sklepienia krzyżowego, przy czym pola sklepienne pokryto malowaną dekoracją z motywami czwórliści z gwiazdami pośrodku, dzięki którym całość przypominała nieboskłon. Żebra sklepienia prezbiterium opuszczono na służki, w górnej części o formie wiązek, a w dolnej pojedynczych wałków. W nawach bocznych żebra sklepień podparto wspornikami, natomiast w nawie głównej przedłużono służkami do gzymsów międzynawowych filarów, przy czym miejsce połączenia służek z żebrami wyróżniono bogato zdobionymi głowicami z płaskorzeźbionymi twarzami, zwierzętami, bestiami, czy motywami roślinnymi.

Stan obecny

   Obecna bryła i układ przestrzenny kościoła są częściowo zniekształcone przedłużonym od zachodu o jedno przęsło korpusem oraz neogotycką wieżą, która zajęła miejsce niezachowanej wieży gotyckiej. Ponadto przemurowana została część przypór przy zachodnich przęsłach, a od północy znajduje się niewielki, renesansowy aneks. Pomimo nowożytnych przekształceń w kościele przetrwało wiele z gotyckich detali architektonicznych, wyposażenia i wystroju. Na ścianach prezbiterium i nawy północnej zachował się zespół polichromii gotyckich z XIV i XV wieku. Uskokowy portal południowy z 1380 roku jest jednym z najlepszych przykładów gotyckiej kamieniarki na Słowacji, warty uwagi jest także portal północny.
   Spośród średniowiecznego wyposażenia na szczególną uwagę zasługuje ustawiony w prezbiterium ołtarz św. Jakuba, wykonany w latach 1508-1510 w pracowni mistrza Pawła z Lewoczy (podobno najwyższy ołtarz gotycki na świecie o wysokości 18,6 metrów). W nawie północnej znajduje się ołtarz św. Piotra i Pawła z końca XV wieku, a zaraz za nim ołtarz Matki Boskiej Śnieżnej ufundowany przez czterech braci Jagiellonów, którzy spotkali się w Levočy w 1494 roku. Przy filarze międzynawowym ustawiony jest ołtarz św. Mikołaja, wykonany w 1507 roku w pracowni mistrza Pawła. Blisko prezbiterium umieszczony jest ołtarz św. Katarzyny, w którego predelli znajduje się gotycki tryptyk z 1400 roku, najstarszy na Słowacji przykład malarstwa tablicowego. Ciekawym zabytkiem jest późnogotycka ława senatorska z 1494 roku, wypełniająca całą przestrzeń pod chórem, wykonana prawdopodobnie z okazji zjazdu czterech braci Jagiellonów. W północnej części prezbiterium ustawiono wieżowe pastoforium na rzucie sześcioramiennej gwiazdy z połowy XV wieku.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Janovská M., Spaleková E., Levoča. Kostol sv. Jakuba. Architektonicko-historický výskum exteriéru [w:] Ročenka pamiatkových výskumov 2010, red. M.Orosová, Bratislava 2012.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Lukáčová E., Sakrálna architektúra na Slovensku, Komárno 1996.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.