Historia
Najstarsza wzmianka o franciszkanach w Levočy odnotowana została w źródłach pisanych w 1272 roku, gdy Bonaventura da Bagnoregio w spisie franciszkańskich konwentów na Węgrzech wymienił dwa klasztory na Spiszu („Ceps superius a Ceps inferius”). Nie wiadomo kiedy zakonnicy przybyli do Levočy. Zapewne stało się to po lokowaniu miasta, a więc po mongolskim najeździe z lat 1241-1242. Najstarsza wzmianka o Levočy – Leucham powstała w dokumencie króla Beli IV z 1249 roku, natomiast jako civitas Levoča odnotowana została po raz pierwszy w 1271 roku. Przypuszczalnie konwent założono więc w latach 60-tych, albo na początku lat 70-tych XIII wieku. Jego pierwotną siedzibą zapewne były zabudowania drewniane, być może utworzone przy niewielkim kościele pod wezwaniem św. Mikołaja.
Murowany klasztor franciszkański wraz z przyległym kościołem zaczęto budować w Levočy w początkach XIV wieku. Według późnych, nowożytnych przekazów miało to nastąpić w 1308 roku z inicjatywy niejakiego Danka, identyfikowanego z Donchem (Dončem), jednym z największych wielmożów górnowęgierskich tamtych czasów. Fundatorem mógł być też Kokoš Berzevitzy, który w 1307 roku został skazany za zabójstwo niejakiego Fridricha, syna Arnolda z Hrhova. W ramach pokuty nakazano my odprawić pielgrzymkę, a ponadto założyć sześć klasztorów. Budowa w ogólnym zarysie została zakończona około połowy stulecia. Pomieszczenia klasztorne musiały funkcjonować w 1345 roku, kiedy to wystawiono w nich dokument szlachciców Jána i Mikuláša, synów niejakiego Rikolfa z Kamenicy. Wykańczanie kościoła klasztornego pod wezwaniem św. Władysława zapewne trwało nieco dłużej, do końca XIV weku.
Przez całe XIV i XV stulecie klasztor levočkich franciszkanów był jednym z głównych ośrodków monastycznych w regionie Spiszu. Jak większość budowli w średniowieczu, ulegał częstym pożarom. Zapewne spłonął w trakcie pożaru miasta z 1431 roku, a następnie w 1485 roku. Po tym ostatnim odbudowa prowadzona była w stylistyce późnogotyckiej. Zły stan techniczny zabudowań klasztoru na początku XVI wieku wymagał szeroko zakrojonych prac remontowych, które przeprowadził budowniczy miejski Melchior Messinsloher, teść znanego mistrza Pavla z Levočy, działającego między innymi przy kościele farnym św. Jakuba.
W latach reformacji kompleks klasztorny przeszedł w ręce protestantów. Franciszkanie odeszli z miasta w 1544 roku, a ich zabudowania miasto przeznaczyło na składy i magazyny. Kościół klasztorny służył ewangelikom do czasu kontrreformacji w drugiej połowie XVII wieku. W 1671 roku kościół wraz z klasztorem przejęli jezuici, przy czym zajęli oni zabudowania klasztorne zniszczone pożarami z 1580, 1599 i 1638 roku, a następnie poddane długoletnim zaniedbaniom. Po 1671 roku przystąpili oni do gruntownej przebudowy klasztoru w stylu barokowym, choć kościół pozostawiono w większości w stylistyce gotyckiej. Po jezuitach osiedli w klasztorze minoryci, a od początku 1810 roku premonstratensi. Ponadto w zabudowaniach klasztornych funkcjonowało gimnazjum. Ostatecznie w 1851 roku zaniedbany zabytek przejęło miasto, które w 1913 roku w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru wzniosło nowe zabudowania.
Architektura
Klasztor usytuowany został w zachodniej części miasta lokacyjnego, wewnątrz miejskich murów obronnych. Zbudowany został w bliskiej od nich odległości, ale z pozostawieniem uliczki podmurnej po zachodniej stronie zakonnego kompleksu. Klasztor składał się z orientowanego względem stron świata kościoła i zabudowań klauzury po północnej stronie. Od zachodu korpus kościoła sąsiadował z czworoboczną wieżą z przejazdem w przyziemiu, która zapewniała dostęp do uliczki podmurnej na wysokości klasztoru oraz do obszaru gospodarczego konwentu i pomieszczeń klauzury. Nieco dalej po stronie południowej funkcjonowała brama czy też furta miejska zwana Polską, dająca dostęp do stoków opadających ku strumieniowi Lewockiemu i Młyńskiemu (po zamurowaniu w 1531 roku furty, jej nazwa przeszła na wieżę kościelną). W ramach miasta działka franciszkanów tworzyła południowy kraniec ostatniego bloku domów na końcu ulicy Klasztornej, gdzie otwierała się na poszerzoną przestrzeń prowadzącą do bramy Polskiej i krótką uliczkę połączoną ze skrzyżowaniem z jedną z głównych dróg miejskich.
Kościół klasztorny wzniesiono jako trójnawową budowlę halową z mocno wydłużonym, wielobocznie zamkniętym na wschodzie prezbiterium, typowym dla architektury mendykanckiej. Całość od południa i wschodu została opięta wydatnymi uskokowymi przyporami, między którymi umieszczono ostrołukowe okna ozdobione maswerkami. W prezbiterium przepruto smukłe okna dwudzielne oraz trójdzielne w wielobocznym zamknięciu. W korpusie od południa umieszczono przeważnie okna czterodzielne, ale również jedno okno dwudzielne i okulus z rozetą w miejscu gdzie wysokość pełnej ściany ograniczył portal wejściowy. Podział poziomy elewacji zapewniał cokół, gzyms kapnikowy pod oknami i gzymsy pod okapem dachów. Do wnętrza kościoła od południa prowadził gotycki, profilowany, uskokowy portal ostrołukowy umieszczony od południa w drugim przęśle od zachodu, a także skromniejszy portal w skrajnym przęśle wschodnim nawy południowej. Wnętrze kościoła pierwotnie pokrywały barwne polichromie ścienne. Czteroprzęsłowy korpus nawowy oraz trzy szerokie przęsła prezbiterium nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Na ostatnim, wielobocznym przęśle zamknięcia prezbiterium do skrzyżowanych żeber dodano dwa dodatkowe żebra wschodnie (sklepienie sześciodzielne).
Zabudowania klasztorne składały się jedynie z dwóch skrzydeł: północnego i wschodniego, które wraz z czteroskrzydłowymi krużgankami otaczały klasztorny wirydarz. Po jego stronie zachodniej z powodu braku miejsca znajdował się jedynie ciąg krużganków, za którego murem biegła uliczka podmurna, ważna ze względów obronnych, ponieważ zapewniała mieszczanom dostęp do miejskich obwarowań. Dużą różnicę wysokości podłoża między południowym krańcem wschodniego krużganka a zachodnim krańcem krużganka południowego rozwiązano poprzez stopniowe obniżanie i korygowanie poziomu posadzki obu korytarzy krużganków wyrównującymi stopniami, które odwzorowywała również linia gzymsu cokołowego kościoła. W XV wieku różnice te starano się niwelować w trakcie remontów dodatkowymi warstwami zaprawy.
W ważniejszym skrzydle wschodnim mieścił się w północnej jego części refektarz (jadalnia), oddzielony korytarzem od kapitularza, obok którego tuż przy prezbiterium kościoła znajdowała się zakrystia. Skrzydło to było piętrowe, przy czym górna kondygnacja z grubsza powtarzała układ parteru, dzięki czemu zachowano wewnętrzny korytarz o szerokości krużganka. Izby na piętrze zaopatrzono w płaskie, drewniane stropy. Ich nieogrzewane przestrzenie oświetlały okna od strony wschodniej. Po stronie południowej skrzydło wschodnie połączone było z kościołem wąską przestrzenią między zakrystią a prezbiterium, mieszczącą prostą klatkę schodową. Korytarz na piętrze prawdopodobnie kończył się za pierwszym przęsłem sklepienia krużganka południowego, z dostępem do jego poddasza i poddasza nad krużgankiem zachodnim, w którym na parterze znajdowało się wejście do klauzury.
Sala kapitulna, najważniejsze pomieszczenie klauzury w którym codziennie obradował cały konwent, było dwunawowym pomieszczeniem ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym podtrzymywanym przez dwa środkowe, wieloboczne filary z profilowanymi cokołami. Po stronie wschodniej na przedłużeniu środkowego przęsła z prostokątnej części kapitularza wysunięta była niewielka kaplica o trójbocznym zamknięciu i wymiarach 5,5 x 5,3 metra. Żebra sklepienne kapitularza opuszczono na filary bez pośrednictwa konsol, stopniowo je wtapiając powyżej impostów. W narożnikach sali i pośrodku jej ścian zastosowano zdobione żłobieniami wsporniki.
Zakrystia przykryta była także sklepieniem krzyżowo – żebrowym, ale opadało ono na pojedynczy, środkowy filar o ośmiobocznym przekroju. Wyprowadzenia jej sklepień powstały w wyniku ciągłego, pozbawionego gzymsów przejścia wąskich nosków żeber w podstawę stożkową wsporników. Wsporniki te ozdobiono żłobkowaniem na pionowych krawędziach (będących przedłużeniem żeber), co było typowe dla starszych konsol z ostatnich dziesięcioleciach XIII wieku. Oprócz zakrystii żłobienia konsol zastosowano także w kapitularzu, krużganku i prezbiterium kościoła, choć tam objęły one całą powierzchnię wsporników a nie tylko krawędzie. W miejscach przecięć żebra spięto ozdobnymi zwornikami o formie maski i geometrycznymi.
Refektarz przykryty był podobnie jak kapitularz, krzyżowym sklepieniem opartym na dwóch filarach. Tworzył północno – wschodni róg klasztoru, a jego oś podłużna na linii wschód – zachód była wspólna dla skrzydła północnego. Usytuowanie takie było celowe, gdyż skrzydło północne, umieszczone ze względów praktycznych po mniej nasłonecznionej stronie, pełniło funkcje gospodarcze. Mieściła się w nim kuchnia, spiżarnie oraz pomieszczenia cellarium. Położona zaraz obok refektarza kuchnia była przestronna, zaopatrzona w palenisko i duży komin. Skrzydło północne połączone było bezpośrednio ze źródłem wody oraz z dołami na odpadki na zewnętrznym majdanie. Tam też, po północnej stronie znajdowały się stajnie oraz ogrodzony młyn, który pełnił również rolę obronną w ramach fortyfikacji miejskich.
Stan obecny
Klasztor franciszkański w Levočy należy do najlepiej zachowanych średniowiecznych mendykanckich konwentów na terenie Słowacji, dzięki czemu w 2009 roku został wspinany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO jako część Zamku Spiskiego i zabytków w jego okolicy. Wewnątrz kościoła zachowały się polichromie z połowy XIV i z XV wieku, widoczne na północnej ścianie nawy i w zakrystii. Usunięte zostało w 1694 roku ze względu na zły stan sklepienie korpusu nawowego, ale przetrwało sklepienie w prezbiterium. Na terenie dawnej klauzury warte uwagi jest pomieszczenie kapitularza, zakrystii oraz klasztorny krużganek z reliktami malowideł ściennych, gotycką wnęką ścienną i sklepieniami. Po zakończeniu remontu w 2018 roku klasztor udostępniony został dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lukáč G., Stredoveký kláštor minoritov v Levoči. Predbežné výsledky archeologického výskumu v rokoch 1992-1996, „Východoslovenský pravek”, 5/1998.
Olejník V., Starý kláštor minoritov v Levoči, „Pamiatky a múzeá”, 3/2021.
Urbanová N., Starý kláštor minoritov v Levoči – novšie poznatky o jeho stavebnom vývoji [w:] Najnovšie poznatky z výskumov stredovekých pamiatok na Gotickej ceste II, red. M.Kalinová, Bratislava 2018.