Historia
Krupińska bazylika zbudowana została w latach 1200-1238 z inicjatywy saskich przybyszów, osiadłych na ważnym szlaku łączącym pobliskie górnicze miasta (Zvoleń, Bańska Bystrzyca) z Polską na północy i Węgrami na południu. Prawdopodobnie przy jej budowie udział miała cysterska strzecha budowlana pochodzenia austriackiego, która trafiła na teren dzisiejszej środkowej Słowacji w czasie kolonizacji niemieckiej.
W 1415 roku kościół przeszedł pierwszą poważną przebudowę w trakcie której wzniesiono nowe, gotyckie prezbiterium i dostawiono kaplicę. Nieco później w okresie zamętu i walk o węgierską koronę, około 1440 roku wojska Jana Jiskry z Brandýsa ufortyfikowały bazylikę. W XVI i XVII wieku kościół znajdował się w rękach protestantów, którzy stanowili wówczas większość w Krupinie. Katolikom zwrócono go dopiero około 1673, a już trzy lata później nawiedził go wielki pożar, po którym przez dwadzieścia lat kościół pozostawał w ruinie. Jego odbudowa zakończyła się w 1711 roku. W okresie baroku do świątyni dostawiono kilka aneksów oraz nową wieżę, a korpus przykryto sklepieniem krzyżowym. W okresie klasycyzmu, około 1820 roku odbudowano emporę, a także odnowiono kościół i bramę wjazdową wewnątrz dawnych obwarowań. Największe zmiany w bazylice nastąpiły jednak na początku lat dwudziestych XX wieku, kiedy to niestety zniszczono szereg romańskich detali architektonicznych (usunięto romański gzyms o profilu ćwierćwałka na filarach oraz wyburzono północną apsydę w celu budowy nowej zakrystii).
Architektura
Kościół wzniesiony został z łamanego kamienia, mocno wiązanego silną wapienną zaprawą. Pierwotnie miał formę późnoromańskiej, trójnawowej bazyliki z dwoma apsydami na zakończeniu naw bocznych, z czworobocznym prezbiterium na przedłużeniu nawy głównej i z czworoboczną wieżą wtopioną w zachodnią część korpusu na wysokości nawy głównej.
Wnętrze kościoła początkowo przykryte było płaskimi, drewnianymi stropami. Jego cechą charakterystyczną były bardzo szerokie półkoliste arkady, rozpostarte pomiędzy czworobocznymi filarami międzynawowymi. Odległość między filarami, pierwotnie zaopatrzonymi w gzymsy profilowane ćwierćwałkami, równa była szerokości samej nawy głównej. Zachodnią część korpusu pierwotnie wypełniła empora, rozpostarta na całą jego szerokość, czyli także na nawy boczne. Część podwieżowa początkowo była jedyną partią zwieńczoną sklepieniem w kościele (zastosowano sklepienie krzyżowe).
Na początku XV wieku stare prezbiterium zastąpione zostało gotyckim, wielobocznie zamkniętym chórem, wzmocnionym z trzech stron przyporami. Dodatkowo przy zachodniej części południowej nawy dobudowano dwuprzęsłową kaplicę, także oskarpowaną i także zakończoną na wschodzie wielobocznie. Zarówno prezbiterium jak i kaplicę przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym w zachodnich przęsłach oraz sklepieniem sześciodzielnym w wielobocznych zamknięciach.
XV-wieczne obwarowania składały się obwodu kamiennego muru obronnego wzmocnionego czterema okrągłymi i półkolistymi basztami o rożnej wielkości oraz budynkiem bramnym. Kurtyny murów pomiędzy nimi poprowadzone były prostymi odcinkami. Całe założenie przypominało zapewne tzw. zamki miejskie w Bańskiej Bystrzycy czy w Kremnicy, lecz o nieco prostszej formie.
Stan obecny
Z okresu romańskiego oprócz murów obwodowych nawy ukrytych pod współczesnymi tynkami, zachowały się trzy proste, zamurowane dziś portale, południowa apsyda z romańskim oknem, część empory i sklepienia którym przykryta była część podwieżowa, półkoliste arkady i filary dzielące korpus na nawy oraz półkoliste okna nad arkadami i łuk tęczowy z półkolistą archiwoltą. Z okresu gotyckiego przetrwało prezbiterium, kaplica południowa oraz jedna z baszt dawnych obwarowań.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Strona internetowa apsida.sk, Krupina.