Historia
Krupińska bazylika Panny Marii zbudowana została w latach 1200-1238 z inicjatywy saskich przybyszów, osiadłych na ważnym szlaku łączącym pobliskie górnicze miasta (Zvoleń, Bańska Bystrzyca) z Polską na północy i regionem naddunajskim na południu. Prawdopodobnie przy jej budowie udział miała cysterska strzecha budowlana pochodzenia austriackiego, która trafiła na teren Górnych Węgier w czasie kolonizacji niemieckiej za rządów Beli III lub Andrzeja II. Kościół Panny Marii zbudowany został pomimo, iż w osadzie już od XII wieku funkcjonował romański kościół św. Piotra. Osadnicy niemieccy pragnęli jednak podkreślenia swojego statusu prawnego i odrębności, dlatego starszy kościół pozostawiono ludności słowiańskiej, a bazylikę związano z niemieckojęzyczną ludnością miasta.
W 1244 roku odnotowana została najstarsza wzmianka pisemna o o prawie wolnego wyboru proboszcza przez mieszkańców Krupiny. Pleban ten początkowo podlegał archidiakonowi zwoleńskiemu, a następnie bezpośrednio arcybiskupowi ostrzyhomskiemu. Najstarszym znanym z imienia proboszczem w Krupinie był Teodor, który został wpisany do rejestru papieskich dziesięcin z lat 1332-1337. Proboszcz z Krupiny płacił 150 groszy dziesięciny, gdyż jego roczny dochód wynosił około 25 grzywien srebra, co było znaczną kwotą. Dla porównania proboszcz z Bańskiej Bystrzycy miał dochód zaledwie 7 grzywien, a proboszcz ze Zwolenia 13 grzywien.
Około 1415 roku kościół Panny Marii przeszedł pierwszą poważną przebudowę, w trakcie której wzniesiono nowe, gotyckie prezbiterium i dostawiono kaplicę. Nieco później, w okresie zamętu i walk o węgierską koronę, około 1440 roku, wojska Jana Jiskry z Brandýsa ufortyfikowały bazylikę. Jiskra wspierał wówczas prawa do tronu Władysława Pogrobowca i jego matki Elżbiety Luksemburskiej przeciwko zwolennikom Habsburgów. W tym celu obsadził najemnikami wszystkie bogate miasta górnicze północnej części Królestwa Węgierskiego.
W XVI i XVII wieku kościół znajdował się w rękach protestantów, którzy stanowili wówczas większość w Krupinie. Katolikom zwrócony został około 1673, a już trzy lata później nawiedził go wielki pożar, po którym przez dwadzieścia lat pozostawał w ruinie. Odbudowa kościoła zakończyła się w 1711 roku. W okresie baroku do świątyni dostawiono kilka aneksów oraz nową wieżę, zaś korpus przykryto sklepieniem krzyżowym. W okresie klasycyzmu, około 1820 roku odbudowano emporę, odnowiono elewacje i bramę wjazdową do dawnych obwarowań. Największe zmiany w bazylice nastąpiły jednak na początku lat dwudziestych XX wieku, kiedy to niestety zniszczono szereg romańskich detali architektonicznych.
Architektura
Kościół Panny Marii zbudowany został na wzgórzu po zachodniej stronie rzeki Krupinicy, w północno – wschodniej części średniowiecznego miasta. Wzniesiony został z łamanego kamienia, mocno wiązanego silną wapienną zaprawą. Pierwotnie miał formę późnoromańskiej, trójnawowej bazyliki z dwoma apsydami na zakończeniu naw bocznych, z czworobocznym prezbiterium na przedłużeniu nawy głównej (lub kolejną apsydą) i z czworoboczną wieżą wtopioną w zachodnią część korpusu na wysokości nawy głównej.
Wnętrze korpusu kościoła początkowo przykryte było płaskimi, drewnianymi stropami. Jego cechą charakterystyczną były bardzo szerokie, półkoliste arkady, rozpostarte pomiędzy czworobocznymi filarami międzynawowymi. Odległość między filarami, pierwotnie zaopatrzonymi w gzymsy profilowane ćwierćwałkami, równa była szerokości samej nawy głównej. Zachodnią część korpusu pierwotnie wypełniała empora, rozpostarta na całą jego szerokość, czyli także na nawy boczne. Część podwieżowa początkowo była jedyną partią zwieńczoną sklepieniem w kościele (zastosowano sklepienie krzyżowe), za wyjątkiem przykrytych konchami apsyd.
Na początku XV wieku stare prezbiterium zastąpione zostało gotyckim, wielobocznie zamkniętym chórem, wzmocnionym z trzech stron zewnętrznymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono wysokie, ostrołuczne, dwudzielne okna maswerkowe. Dodatkowo przy zachodniej części południowej nawy dobudowano dwuprzęsłową kaplicę, także opiętą przyporami i zakończoną na wschodzie wielobocznie. Zarówno prezbiterium jak i kaplicę przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym w zachodnich przęsłach oraz sklepieniem sześciodzielnym w wielobocznych zamknięciach. Różnicą było zastosowanie żebra jarzmowego w kaplicy.
XV-wieczne obwarowania kościoła składały się z obwodu kamiennego muru obronnego, wzmocnionego czterema okrągłymi i półkolistymi basztami o rożnej wielkości oraz budynkiem bramnym. Kurtyny murów pomiędzy basztami poprowadzone były prostymi odcinkami. Całe założenie przypominało zapewne tzw. zamki miejskie w Bańskiej Bystrzycy czy w Kremnicy, lecz o nieco prostszej formie. Od zachodu i południowego – wschodu obwarowania kościoła połączone były z fortyfikacjami miejskimi.
Stan obecny
Z okresu romańskiego oprócz murów obwodowych trójnawowego korpusu, ukrytych pod współczesnymi tynkami, zachowały się trzy proste, zamurowane dziś portale, południowa apsyda z romańskim oknem, część empory, sklepienie którym przykryto pierwsze piętro wieży, półkoliste arkady i filary dzielące korpus na nawy oraz półkoliste okna nad arkadami i łuk tęczowy z półkolistą archiwoltą. Z okresu gotyckiego przetrwało prezbiterium, kaplica południowa oraz jedna z baszt dawnych obwarowań. Nowożytną formę ma dzisiaj kościelna wieża, pośredniowieczne są południowe aneksy, zachodnia klatka schodowa, przypory korpusu, sklepienia naw. Niestety w latach 20-tych XX wieku usunięto romański gzyms o profilu ćwierćwałka na filarach międzynawowych oraz wyburzono północną apsydę w celu budowy nowej zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok druhý K-P, red. A.Güntherová, Bratislava 1968.