Historia
Rotundę św. Krzyża zbudowano w pierwszej połowie XIII wieku, a jej wezwanie dało nazwę całej wsi, dla której pełniła funkcje kościoła parafialnego. W okresie gotyckim powiększono okna wzdłuż boków portalu południowego, aby poprawić oświetlenie wnętrza. Podczas powstania Tökölego w latach 1678-1687 rotundę zajęli powstańcy i przekształcili ją w stajnię dla koni. W okresie baroku, w latach 1760-1780, do rotundy został przybudowany nowy kościół. W nawie rotundy powstały wówczas dwa barokowe okna, a zamurowano elementy średniowieczne – okna i fryzy. W 1937 roku barokowa świątynia została rozebrana, aby zapewnić miejsce na większą. Również rotunda miała zostać zniszczona, na szczęście państwowy Urząd Ochrony Zabytków na Słowacji wstrzymał te działania. Romańską rotundę w ten sposób włączono do nowego trzypiętrowego budynku jako boczną kaplicę. W 1967 roku rozpoczęto badania artystyczne i historyczne, po których odkryto oryginalne elementy średniowieczne.
Architektura
Rotunda składa się z cylindrycznej nawy i podkowiastej apsydy. Należy do mniejszych konstrukcji tego rodzaju, gdyż średnica jej nawy wynosi 5,4 metra, a apsydy 3,4 metra. Ściany otrzymały grubość około 1 metra. Apsyda jest oświetlona oryginalnymi romańskimi oknami o małych wymiarach i obustronnych rozglifieniach, nawa natomiast na miejscu pierwotnych otworów okiennych otrzymała dwa nieco większe gotyckie okna po bokach południowego portalu. Elewacje nawy i absydy ozdobiono pod dachem fryzem w kształcie powtarzającej się cyrylicowej litery Ұ. Wnętrze nawy zostało sklepione w tradycji gotyckiej przez sześciopolowe sklepienie żebrowe spięte okrągłym zwornikiem, apsydę natomiast przykryto tradycyjną konchą. Ponadto w nawie utworzono trzy sedilia, porozdzielane obłymi słupkami na dwa siedziska każdy, pierwotnie też w zachodniej części znajdowała się empora.
Stan obecny
Rotunda jest bardzo dobrym przykładem późnoromańskiej architektury, dzięki harmonijnym proporcjom, które nie zostały co prawda zakłócone przez późniejsze nadbudówki i aneksy, lecz niestety część murów uległa zniszczeniu z powodu przystawienia nowożytnego kościoła. Należy on do miejscowej parafii rzymskokatolickiej i jest udostępniony dla zwiedzających poza godzinami mszy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Strona internetowa apsida.sk, Križovany nad Dudváhom.
Strona internetowa krizovany.sk, Rotunda sv. kríža.