Historia
Rotundę św. Krzyża zbudowano prawdopodobnie w pierwszej połowie XIII wieku, być może przy wykorzystaniu strzechy budowlanej pracującej dla klasztoru benedyktyńskiego w Diakovcach. Jej wezwanie dało nazwę całej wsi, odnotowanej w źródłach pisanych w 1296 roku jako Kerechur (później węg. Vágkeresztúr). Rotunda pełniła funkcję niewielkiego kościoła parafialnego. W okresie gotyckim powiększono okna jej nawy, aby poprawić oświetlenie wnętrza, a także założono sklepienie w nawie, ale przez całe średniowiecze budowla unikała większych przekształceń.
Podczas antyhabsburskiego powstania Tökölego w latach 1678-1687 rotundę zajęli powstańcy i przekształcili ją w stajnię dla koni. W okresie baroku, w latach 1760-1780, do rotundy został przybudowany kościół pod wezwaniem Podwyższenia św. Krzyża, powstały z fundacji hrabiego Ferenca Esterházy. W nawie rotundy powstały wówczas dwa barokowe okna, a zamurowano elementy średniowieczne – okna, fryzy i arkadę tęczy, za którą utworzono zakrystię.
W 1937 roku barokowa świątynia została rozebrana, aby zapewnić miejsce dla większej budowli sakralnej. Również rotunda miała zostać zniszczona, na szczęście państwowy Urząd Ochrony Zabytków na Słowacji wstrzymał te działania. Romańską rotundę włączono następnie do nowego budynku jako boczną kaplicę. W 1970 roku rozpoczęto badania artystyczne i historyczne, po których odkryto oryginalne elementy średniowieczne. Ostatnie większe prace renowacyjne miały miejsce w 2000 roku.
Architektura
Rotunda wzniesiona została z cegieł, na niedużym wywyższeniu terenu. Składała się z cylindrycznej nawy i podkowiastej apsydy po stronie wschodniej. Należała do mniejszych konstrukcji tego typu, gdyż średnica jej nawy uzyskała 5,4 metra, a apsydy 3,4 metra. Ściany otrzymały w przyziemiu grubość około 1 metra, wysokość sięgnęła natomiast około 10 metrów.
Apsyda oświetlona była romańskimi oknami o małych wymiarach i obustronnych rozglifieniach, osadzonymi w półkoliście zamkniętych wnękach. Jedno okno przepruto na osi od wschodu, drugie po stornie południowo – wschodniej. Nawa pierwotnie posiadała podobne okna, ale w ich miejsce w epoce gotyku przepruto dwa nieco większe okna, umieszczone po bokach południowego portalu wejściowego. Elewacje nawy i apsydy ozdobiono pod dachem fryzem w kształcie powtarzającej się cyrylicowej litery Ұ. Zarówno nawa jak i apsyda opięte zostały cokołem.
Wnętrze nawy zostało sklepione w tradycji gotyckiej przez sześciodzielne sklepienie żebrowe spięte okrągłym zwornikiem. Zastąpiło ono drewniany strop lub otwartą więźbę dachową. Apsydę natomiast już w chwili budowy przykryto tradycyjną konchą. Ponadto w nawie utworzono trzy sedilia, porozdzielane obłymi słupkami na dwa siedziska każdy. W zachodniej części nawy oryginalnie znajdowała się drewniana empora.
Stan obecny
Rotunda jest bardzo dobrym przykładem średniowiecznej architektury, dzięki harmonijnym proporcjom, które nie zostały zakłócone przez późniejsze nadbudówki i aneksy, a także zachowanym pierwotnym detalom (dwa okna apsydy, fryz, arkada tęczy z reliktami dekoracji malarskiej, sedilia) oraz elementom gotyckim (okno w nawie, sklepienie nawy). Niestety część murów uległa zniszczeniu z powodu przystawienia nowożytnego kościoła, na miejscu którego stoi dziś brzydka budowla XX-wieczna. Romański portal zachował się, ale jest dziś widoczny jedynie od strony wewnętrznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.