Historia
Kościół św. Krzyża w osadzie Krížová Ves (węg. Keresztfalu, niem. Kreuz) został zbudowany na przełomie XIII i XIV wieku. W dokumentach odnotowany został w 1315 roku, kiedy wieś należała do zakonu bożogrobców. W XV wieku jego wystrój i detale architektoniczne były częściowo modernizowane w stylistyce późnogotyckiej. Najprawdopodobniej jeszcze pod koniec XIV stulecia wnętrze ozdobiono ściennymi malowidłami. Zostały one odrestaurowane i przemalowane w 1898 roku przez Jozefa Huszka, a później w 1938 przez Jozefa Hanula. W XVII wieku drewniany strop w nawie został zastąpiony barokowym sklepieniem. Współczesne prace remontowe prowadzono w latach 70-tych i 90-tych XX wieku.
Architektura
Kościół wzniesiony został w stylu wczesnogotyckim, jako typowa budowla wiejska, niewielkich rozmiarów, ale o stosunkowo bogatym układzie przestrzennym. Utworzony został jednonawowy korpus z węższym kwadratowym prezbiterium od wschodu, zakrystią po stronie północnej oraz wieżą po stronie zachodniej, przypuszczalnie dobudowaną w XIV lub XV wieku. Całość uzyskała tradycyjną dla wiejskich far gradację wysokości, od najwyższej wieży na zachodzie po najniższe prezbiterium na wschodzie. Nawę i prezbiterium przykryto dwuspadowymi dachami, zakrystię daszkiem jednospadowym, natomiast wieżę pierwotnie zapewne przykrywał dach czterospadowy.
Południowa strona nawy w okresie późnego gotyku została zdominowana przez wyjątkowo ozdobny, jak na wiejski kościół, portal wejściowy. Otrzymał on formę ostrołukową, uskokową, z trójlistnym tympanonem. Jego uskoki wypełniły po cztery kolumienki z każdej strony, zwieńczone kapitelami zdobionymi motywem liści, na których osadzono archiwolty o profilach zbliżonych do kolumienek. Średniowieczne okna kościoła były ostrołukowe, dwudzielne, wypełnione kamiennymi maswerkami, z których jeden posiadał rzadki kształt pięciolistnej koniczyny. Zgodnie z ówczesną tradycją budowlaną w północnej elewacji nawy i prezbiterium nie przebito żadnego otworu.
Wnętrze jednoprzęsłowego prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W miejscu przecięcia żebra spięto okrągłym zwornikiem zdobionym płaskorzeźbionymi liśćmi układanym dookoła gwiazdy, czy też symbolu słońca. W narożnikach pomieszczenia żebra opuszczono na wsporniki ozdobione motywami roślinnymi i ludzkimi twarzami. Zarówno elementy detalu architektonicznego, jak i płaskie powierzchnie ścian pokryto barwnymi malowidłami. Freski objęły także okienne glify oraz miejsca w których utworzono dwie półki ścienne (jedną czworoboczną, drugą zamkniętą tójliściem).
Stan obecny
Kościół pomimo nowożytnych przekształceń posiada nadal wczesnogotycki układ przestrzenny. Ponadto zachował się okazały południowy portal wejściowy oraz dwa okna w prezbiterium z maswerkami, niestety obecnie przysłoniętymi współczesnymi przeszklonymi ościeżami. Wewnątrz przetrwało sklepienie krzyżowo – żebrowe w prezbiterium wraz z ciekawymi wspornikami o kształtach ludzkich głów. W murach prezbiterium widoczne są dwie gotyckie wnęki ścienne, a przede wszystkim zespół gotyckim malowideł figuralnych, częściowo przemalowanych w XIX i XX wieku. Średniowieczne wyposażenie reprezentuje XI-wieczna chrzcielnica. Wnętrze nawy niestety uległo gruntownej barokizacji. Barokową formę posiada dziś także hełm wieży. Niestety przekształcone zostały okna wieży i nawy, z których jedno nachodzi na gotycki portal wejściowy. Obecnie kościół funkcjonuje pod wezwaniem Narodzenia NMP.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok druhý K-P, red. A.Güntherová, Bratislava 1968.