Historia
W pierwszej połowie XIII wieku na wzgórzu zamkowym wzniesiono późnoromański kościół, który prawdopodobnie w drugiej połowie XIII otoczono pierścieniem obwarowań, dających schronienie ludności górniczej osady. Być może pod koniec XIII wieku dobudowany został karner (ossuarium), choć ze względu na cechy stylistyczne (cokół podobny do cokołu ratuszowego) oraz brak grobów z XIII wieku, jego budowa nastąpić mogła dopiero w połowie XIV stulecia.
Po lokowaniu miasta i założeniu w 1328 roku mennicy, w mieście utworzono siedzibę zarządcy królewskich majątków. Stał on na czele tzw. izby górniczej obejmującej obszar 12 komitatów Górnych Węgier oraz komory menniczej. W imieniu króla zarządzał kopalniami, nadzorował wydobycie i transport kruszców oraz odpowiadał za jakość bitych monet. Jako że przez Kremnicę przepływała większość wydobywanego złota i srebra, to tak ważne miejsce potrzebowało szczególnej ochrony. Dlatego w drugiej połowie XIV wieku wzgórze z kościołem otrzymało nowe, silniejsze fortyfikacje. W obrębie zamku zbudowano także ratusz, prawdopodobnie będący początkowo siedzibą królewskiego zarządcy, a pod koniec XIV wieku w związku z rozwojem Kremnicy, przebudowano w stylistyce gotyckiej kościół św. Katarzyny i wzniesiono drugi pas muru obronnego.
Zamek kremnicki nigdy nie został zdobyty na skutek działań militarnych, ale w 1560 roku zniszczony został przez pożar, po którym musiano przeprowadzać prace naprawcze. W ich trakcie między innymi gruntownie przebudowano wieżę kościelną oraz budynek ratusza. Od 1660 roku cały kompleks zamkowy przeznaczono na funkcje sakralne, przez co przebudowano jedną z baszt, tzw. Małą Wieżę. Niestety kolejne, XIX-wieczne przekształcenia, z powodu uszkodzeń odniesionych przez trzęsienia ziemi, doprowadziły do obniżenia murów zamkowych i budynku ratusza.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wzgórzu, górującym nad położonym w dolinie na południu miastem. Wzgórze choć niezbyt wysokie, posiadało strome stoki od strony doliny. Jedynie na północy i północnym – wschodzie nachylenie terenu było mniejsze, tam bowiem wzgórze sąsiadowało z wysoką Górą Krahuską. Z tego powodu na odcinku północnym przekopano suchą fosę, przez którą do bramy prowadził drewniany most. Ponadto obwarowania w drugiej połowie XIII wieku składały się pojedynczego pierścienia muru obronnego o grubości jedynie około 0,9 – 1,2 metra, który chronił centralnie usytuowany kościół św. Katarzyny. W długości muru po północnej stronie znajdował się karner, całą bryłą osadzony wewnątrz obwodu obronnego, ale z zewnętrzną elewacją na północy skierowaną ku fosie na przedpolu.
W drugiej połowie XIV wieku na starych obwarowaniach wzniesiono nowy, grubszy mur obronny, wydzielający wewnętrzną przestrzeń o wymiarach około 55 x 70 metrów. Po stronie wschodniej mur obronny biegł w dawnym miejscu, przy wykorzystaniu dużej części konstrukcji z XIII wieku, natomiast po stronie zachodniej obwód przesunięto w celu powiększenia dziedzińca. Dodatkowo pod koniec XIV stulecia zamek zabezpieczono zewnętrznym, niższym murem parchamu, wysuniętym w przedpole o 5 do 9 metrów. Mur zewnętrzny w okresie późnego średniowiecza posiadał równe przedpiersie, przebite szczelinowymi otworami strzeleckimi. Od strony stromych stoków wzgórza i fosy podparty był kilkoma nieregularnie rozmieszczonymi przyporami. Mur wewnętrzny zwieńczony był krenelażem. W XV wieku obwarowania zamku po stronie zachodniej i południowo – wschodniej połączono z miejskimi murami obronnymi.
Północną bramę wjazdową pod koniec XIV wieku umieszczono w czworobocznej wieży o trzech kondygnacjach (najwyższe piętro zostało dobudowane po pożarze w 1560 roku). Zajęła ona całą szerokość parchamu, przy czym zewnętrzny mur łączył się z nią na wschodzie przy fasadzie, a na zachodzie mniej więcej w połowie długości. Przejazd prowadził przez zwodzony most nad fosą i korytarzem bramnym w przyziemiu wieży, który kończył się w sąsiedztwie późnoromańskiego karneru. W zachodniej części obwarowań znajdowała się czworoboczna Mała Wieża, zwana także Wieżą Zegarową. Posiadała ona w planie wymiary 7 x 7 metrów i była w całości wysunięta przed główną linię muru, zajmując większą część szerokości parchamu. Pierwotnie mogła mieć jedynie dwie murowane kondygnacje, ale w drugiej połowie XV wieku dobudowano kolejne piętro. Od strony wschodniej obronę zewnętrznego muru zapewniała baszta Górnicza czyli Bańska, jedyna wzniesiona na planie półkola. Gdy w XV wieku kościół nie mógł pełnić funkcji sakralnych, w baszcie tej urządzono kaplicę. Składała się ona z wielobocznego, wysuniętego przed mur parchamu prezbiterium, nadbudowanego na dawnej baszcie, oraz z nawy o wymiarach 10 x 4,6 metra, zajmującej całą szerokość międzymurza. Ostatnia baszta, czworoboczna, o wymiarach 8 x 8 metrów, znajdowała się od strony południowej. Wysunięto ją przed obwód muru parchamu i zaopatrzono w furtę wychodzącą w kierunku miasta.
Po stronie południowej w drugiej połowie XIV wieku w obrębie murów zamkowych zlokalizowano siedzibę zarządcy komory górniczej i menniczej, późniejszy ratusz. Budynek oprócz mieszkalno – reprezentacyjnych, pełnił także funkcje obronne. Wystawał poza obwód obronny i początkowo mógł mieć formę zbliżoną do wieży mieszkalnej, gdyż posiadał aż cztery kondygnacje. Główna część budynku zajmowała całą szerokość parchamu, a ponadto na dziedzińcu znajdował się mniejszy, prostokątny w planie aneks. Ratusz dostępny był z poziomu gruntu dziedzińca zamkowego, przez ostrołucznie zamknięty, profilowany portal. Piętra oświetlane były przez duże czworoboczne okna.
Stan obecny
Podwójny pierścień murów zamkowych zachował się prawie w całości, jedynie z małą przerwą w części wschodniej muru wewnętrznego. Niestety w trakcie XIX-wiecznej przebudowy mur został obniżony o 1-2 metry. Przetrwały do czasów współczesnych wszystkie baszty zamkowe i częściowo ratusz w postaci piwnic i parteru z gotyckimi portalami i obramowaniami okien. Mała Wieża jest dziś wyższa o jedno piętro w porównaniu do stanu z końca średniowiecza. Podobnie wczesnonowożytne jest najwyższe piętro wieży bramnej. Częściowo przebudowana została baszta południowa, wyposażona w nowożytne duże okna i korytarz ze schodami. Baszta wschodnia natomiast posiada nadbudowę późnogotyckiej kaplicy, ale jej nawa nie zachowała się. Zamek jest częścią muzeum miejskiego, otwartego w godzinach 9-12 oraz 13-16.30, codziennie, za wyjątkiem poniedziałków. Na jego terenie umieszczono ekspozycje dotyczące ludwisarstwa, archeologii i militariów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Štefánik M., Mestské hrady v Banskej Štiavnici a Kremnici do konca stredoveku [w:] Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.