Historia
Pierwotny, romański kościół św. Katarzyny prawdopodobnie wzniesiony został w pierwszej połowie XIII wieku. Najpóźniej w drugiej połowie XIV wieku powstały ściany obwodowe nowego, gotyckiego prezbiterium, a na początku XV wieku kontynuowano prace przy zakładaniu sklepień korpusu. W latach 1488-1489 założone zostały sklepienia prezbiterium i oratorium.
Wieża kościelna w okresie średniowiecza, jako najwyższa budowla w ramach zamku miejskiego, pełniła funkcje strażniczo – ostrzegawczą. Już w 1441 roku po raz pierwszy odnotowane zostały w źródłach pisanych wydatki na pensję strażnika. Kolejna wzmianka o straży zamkowej pojawiła się w 1464 roku, po czym w nieregularnych odstępach czasu zapisywane były liczne wzmianki dotyczące ich pracy. Mieli oni za zadanie obserwować miasto i jego okolice oraz za pomocą sygnałów ogłosić albo wewnętrzne niebezpieczeństwo (np. pożar), albo zagrożenie zewnętrzne (np. wrogie armie).
Renesansowe modyfikacje kościoła związane były głównie z odbudową po niszczącym pożarze z 1560 roku. W latach 70-tych XVI wieku przebudowana została wieża kościelna, lub ewentualnie na jej miejscu zbudowana została nowa, nadal związana z militarną rolą zamku. Ostatni remont, który zmienił wygląd zewnętrzny kościoła, miał miejsce w latach osiemdziesiątych XIX stulecia, pod kierownictwem Ferenca Storno.
Architektura
Kościół św. Katarzyny zbudowany został na wysokim wzgórzu, dominującym od północnego – wschodu nad usytuowanym w dolinie średniowiecznym miastem lokacyjnym. Budowla sakralna wzorem innych miast górniczych w regionie włączona została w obręb obwarowań tzw. miejskiego zamku, który połączony został od zachodu i południowego – wschodu z miejskimi murami obronnymi. Kościół został zorientowany względem stron świata, a więc jego prezbiterium zarówno przed, jak i po gotyckiej rozbudowie znajdowało się po wschodniej stronie korpusu.
Kościół pod koniec średniowiecza uzyskał formę budowli dwunawowej z kwadratowym w planie korpusem i z wielobocznie zamkniętym prezbiterium (pięć boków ośmioboku). Do prezbiterium od strony północnej dobudowano zakrystię, stykającą się z narożnikiem korpusu. Przy elewacji południowej korpusu umieszczono kruchtę z pomieszczeniem na piętrze, sąsiadującą po stronie wschodniej z dwuprzęsłową kaplicą i oratorium na piętrze. Dwuprzęsłowy aneks wzniesiony został również po północnej stronie korpusu. Zachodnia, czworoboczna wieża przypuszczalnie funkcjonował przy korpusie już w okresie średniowiecza. Oprócz roli dzwonnicy pełniła także funkcje strażniczo – ostrzegawcze, zachowane także po przebudowie z XVI wieku, bowiem na szczycie funkcjonowała wówczas ogrzewana kaflowym piecem izba strażników, którzy trzymali wartę i czuwali nad bezpieczeństwem miasta i zamku.
Mury kościoła opięte zostały od zewnątrz uskokowymi przyporami, gęściej rozmieszczonymi wokół prezbiterium niż przy korpusie. Przestrzenie pomiędzy nimi przepruto wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi oknami, wypełnionymi dwudzielnymi, kamiennymi maswerkami. W prezbiterium pod oknami poprowadzono gzyms kapnikowy, obie zaś część kościoła obiegł cokół z profilowanym gzymsem, ujmujący także przypory. Główne wejście tradycyjnie utworzono w południowej ścianie nawy, w profilowanym dwuramiennym portalu poprzedzonym dwuprzęsłową, otwartą kruchtą z dwoma ostrołucznymi arkadami rozdzielonymi ośmiobocznym filarem na cokole. Przyziemie kruchty zostało podsklepione, powyżej zaś utworzono piętro z oratorium, oświetlone od południa dwoma wysokimi, dwudzielnymi oknami maswerkowymi.
Wnętrze prezbiterium kościoła otrzymało w drugiej połowie XV wieku sklepienie sieciowe, z osobliwym wzorem kombinacji gwiazd i rombów, pośród których niektóre uzyskały zaokrąglone krzywizny żeber, mające korzenie w południowoniemieckim późnym gotyku. W narożnikach prezbiterium na żebrach umieszczono niezwykłe postacie ludzkie i zwierzęce, natomiast same żebra płynnie wtopiono w ściany bez pośrednictwa wsporników lub służek. Nawy korpusu uzyskały sklepienie krzyżowo – żebrowe w zachodnich i środkowych przęsłach, a trójpodporowe we wschodnich. Oparto je na bogato dekorowanych wspornikach i dwóch centralnych filarach z profilowaniem narożników płynnie przechodzącym w profilowanie ostrołucznych arkad. Wyjątkową formę uzyskało sklepienie oratorium nad kruchtą, gdzie gęstą sieć żeber opuszono na ściany w formie jaskółczych ogonów, popularnych w budownictwie sakralnym regionu, ale w Kremnicy wzbogaconych przy każdym rozwidleniu o trzy dodatkowe zakończenia żeber (tzw. kremnickie piątki).
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny jest dominantą zamku kremnickiego, zachowaną w większości w gotyckiej formie z czasów XV-wiecznej przebudowy, choć część murów korpusu może pod tynkami ukrywać fragmenty budowli z XIII wieku, a mury prezbiterium pochodzą z końca XIV wieku. Renesansową formę ma wieża kościelna z ciekawym, być może starszym detalem, w postaci kamiennej rzeźby figuralnej osadzonej w południowo – zachodnim narożniku. Ze względu na duże podobieństwo do pobliskiej XIV-wiecznej tzw. Małej Wieży, możliwe iż mury wieży kościelnej pochodzą z okresu średniowiecza, a zostały jedynie przebudowane w drugiej połowie XVI wieku. Najwyższa kondygnacja wieży przykryta jest obecnie neogotyckim hełmem z czterema bocznymi wieżyczkami. Z XIX stulecia pochodzą także wieżyczki schodowe w narożu prezbiterium i zakrystii oraz po przeciwnej, południowej stronie. Wewnątrz główne nowożytne zmiany odnoszą się do trybuny organowej i okna przeprutego ze skarbca do prezbiterium. Neogotycka jest również dekoracja malarska wewnętrznych elewacji i detali architektonicznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Šeňová N., Vitanovský M., Strážnica vo veži Mestského hradu v Kremnici, „Archæologia historica”, 25/2000.